"Rozmowy kontrolowane" - inwigilacja w stanie wojennym

39 lat temu, 10 stycznia 1982 roku, w okresie stanu wojennego w Polsce przywrócone zostały połączenia miejskie z niewielkim cenzorskim dodatkiem - "rozmowa kontrolowana, rozmowa kontrolowana". Opresyjne władze starały się wprowadzić psychozę permanentnej inwigilacji niesubordynowanego społeczeństwa.

Zwarty szpaler ZOMO blokuje ulicę, 1982 r. - zdjęcie ilustracyjne

Foto: Instytut Pamięci Narodowej

Permanentna inwigilacja

Jednak wszyscy śmiali się z tego, nie wierząc, że jest jakkolwiek możliwa kontrola każdego połączenia, każdej rozmowy telefonicznej, zarówno pod względem liczby kontrolujących jak i stanu technicznego polskiej telefonii. Stan ducha polskiego społeczeństwa świetnie zobrazował Sylwester Chęciński w swoim filmie z 1991 roku "Rozmowy kontrolowane".

To co śmieszyło ludzi - te wstawki informujące o "rozmowach rolowanych" jak zwykło się je popularnie nazywać - z punktu widzenia mechanizmów społecznych takie śmieszne już nie było. Wprowadzenie stanu wojennego, w którym tak naprawdę to władza komunistyczna poszła na wojnę ze społeczeństwem, niosło ze sobą wiele negatywnych zdarzeń. Stąd twórcy i zarządzający tym stanem wojennym doszli do wniosku, że najlepszym rozwiązaniem będzie m.in. przerwanie wszelkiej komunikacji społecznej, bo w ten sposób łatwiej wyłapią wszystkich opozycjonistów, przeszkodzą w budowaniu siatki nieformalnych powiązań, których jedynym celem, jak się władzy wydawało, było knucie przeciwko "przewodniej sile narodu".

Kliknij w obrazek i dowiedz się więcej na temat stanu wojennego:

Próba zastraszenia

13 grudnia 1981 roku, w dzień wprowadzenia stanu wojennego, wyłączone zostały telefony, choć wedle zapewnień można było dzwonić na pogotowie, straż pożarną czy milicję. Nie wszędzie jednak w różnych okresach takie połączenia realizowano. Linie i centrale telefoniczne przez prawie miesiąc były dostosowywane do nowych zadań - których głównym celem było stworzenie wrażenia, że wszystkie rozmowy są jawnie podsłuchiwane przez służby represji. Trzeba było zainstalować pętlę z nagraniem w każdej centrali, wydzielić pomieszczenia do podsłuchu i ludzi, którzy nieustannie taki podsłuch by sprawowali. Należy też nadmienić, że telefony w domach nie były zbyt powszechne, szczególnie w mniejszych miejscowościach i na wsi, stąd ludzie musieli korzystać z licznych budek telefonicznych.

Niezależnie od tego, w każdej słuchawce po wykręceniu numeru telefonicznego słyszało się monotonne zapewnienie "rozmowa kontrolowana, rozmowa kontrolowana". Z punktu widzenia psychologii takie powtórzenie tej informacji miało zapewnić dzwoniących i rozmawiających, że rozmowy rzeczywiście są kontrolowane, wszystkie, że w każdej chwili może być przerwana rozmowa, która nie służy władzy państwowej lub rozmawiający spiskują właśnie przeciw tej władzy.

Wszechobecna cenzura

Każdy, kto odbierał telefon dzwoniący w jego domu czy w pracy, najpierw słyszał podobne zapewnienie. Dodatkowo informacja o kontrolowaniu wpływać miała także na psychikę społeczną i świadomość, że władza kontroluje wszystko i że o wszystkim wie. Stąd wszelkie działania przeciwko tej władzy stają się z gruntu nieskuteczne.

Tu ważnym elementem jest stan techniczny połączeń telefonicznych... większe miasta posiadały już centrale automatyczne i tam umieszczenie zapętlonej informacji działało poprawnie. Łatwiej było też "włączyć się z podsłuchem" do każdej rozmowy. Jednak im więcej tych rozmów było tam bardziej brakowało "podsłuchiwaczy".

W pierwszym okresie cenzurę rozmów wykonywali specjalnie przygotowani i oddelegowani do tego pracownicy MO. Jednak tych ludzi było zbyt mało, więc władze zmuszały pracowników technicznych central i telefonistki (przeważnie były to kobiety) do prowadzenia inwigilacji. Do central rozesłano właściwe okólniki z wytycznymi jak to robić, a każdą z nich możliwie jak najszybciej odwiedzał właściwy funkcjonariusz służb bezpieczeństwa ze stosownym pouczeniem i instruktażem.

Braki kadrowe i niemożność podsłuchiwania wszystkich rozmów spowodowały konieczność dość wybiórczego traktowania podsłuchiwanych rozmów. W końcu podsłuchiwano jedynie te, które zostały wytypowane jako zagrażające władzy państwowej. Należy też dodać, że w zestawieniach ówczesnej cenzury komunikacyjnej widnieje jedynie kilkanaście faktów przerwania rozmowy telefonicznej.

Jak zauważa Grzegorz Majchrzak z Instytutu Pamięci Narodowej w artykule "Rozmowa kontrolowana... czyli wojenna cenzura" (portal "wsiecihistorii"): "Cenzura przesyłek pocztowych i telekomunikacyjnych (czego wyrazem był słynny komunikat: "rozmowa kontrolowana, rozmowa kontrolowana...") należała do tych rygorów stanu wojennego, które swym zasięgiem obejmowały najszersze kręgi społeczeństwa. W dużym stopniu oddziaływała psychologicznie – mówiąc wprost, była jedną z form zastraszenia Polaków. Tym bardziej że ci nie zdawali sobie sprawy, iż np. masowa cenzura rozmów telefonicznych (ze względu na ówczesny poziom techniczny urządzeń telekomunikacyjnych w PRL) była po prostu niemożliwa".

Aresztowania, represje, wojsko na ulicach

13 grudnia 1981 r. o godz. 6 rano, Polskie Radio nadało wystąpienie gen. Wojciecha Jaruzelskiego, w którym informował on Polaków o ukonstytuowaniu się Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego (WRON) i wprowadzeniu na mocy dekretu Rady Państwa stanu wojennego na terenie całego kraju.

Władze komunistyczne jeszcze 12 grudnia przed północą rozpoczęły zatrzymywanie działaczy opozycji i "Solidarności". W ciągu kilku dni w 49 ośrodkach internowania umieszczono około 5 tys. osób. W ogromnej operacji policyjno-wojskowej użyto w sumie 70 tys. żołnierzy, 30 tys. milicjantów, 1750 czołgów, 1900 wozów bojowych i 9 tys. samochodów.

W ramach operacji "Azalia" siły porządkowe MSW i WP zajęły obiekty Polskiego Radia i Telewizji oraz zablokowały w centrach telekomunikacyjnych połączenia krajowe i zagraniczne. Grupy milicjantów i funkcjonariuszy SB przystąpiły w ramach operacji o kryptonimie "Jodła" do internowania działaczy "Solidarności" i przywódców opozycji politycznej. 

PP/PAP