Historia

Łemkowie - wielobarwna wschodniosłowiańska grupa etniczna

Ostatnia aktualizacja: 15.03.2022 05:35
33 lata temu, 15 marca 1989 roku, zostało powołane do życia Stowarzyszenie Łemków. Organizacja powstała w Legnicy (województwo dolnośląskie) i 7 kwietnia 1989 roku została zarejestrowana jako oficjalna organizacja Łemków polskich powstała już po demokratycznych zmianach naszego kraju.
Łemkini z okolic Jaślisk.
Łemkini z okolic Jaślisk.Foto: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Wschodniowschodnia grupa etniczna

Co ciekawe, Stowarzyszenie Łemków stało się jednym z założycieli Światowej Rady Rusinów, założonej 22 marca 1991 roku na I Światowym Kongresie Rusinów w Medzilaborcach, mieście we wschodniej Słowacji, nieopodal granicy z Polską. Organizację tę zakładały takie stowarzyszenia, jak: Rusynska Obroda (Rusinskie Odrodzenie) ze Słowacji, Stowarzyszenie Łemków z Polski, Obstestvo Karpatskych Rusynov (Towarzystwo Rusinów Karpackich) z Ukrainy, Ruska Matka (Ruska Macierz) z Jugosławii/Serbii (Wojwodina) i połączone delegacje rusińskich organizacji z USA oraz Kanady.

Dla wielu naszych słuchaczy i czytelników pojęcie określające grupę etniczną Łemków nie jest tajemnicą. Jednak nie wszyscy zdają sobie sprawę z więzi, historii i języka tej społeczności. Łemkowie, jako wschodniosłowiańska grupa etniczna narodu rusińskiego, stosowana nazwa także - karpatoruskiego, jest również inaczej zwana Rusinami, Rusnacami bądź Rusnakami.

Jeszcze do czasów bezpośrednio kończących II wojnę światową zamieszkiwali oni w zwartej społeczności obszary Beskidu Niskiego, zachodnich krańców Bieszczad i wschodniego Beskidu Sądeckiego. To wtedy komunistyczne władze zdecydowały się na wysiedlenia ludności etnicznej ukraińskiej na tereny ówczesnej Ukrainy w ramach ZSRR. Odbywało się to w ramach akcji przesiedleń pod kryptonimem "Wisła".

Czytaj także:

Akcja "Wisła" - wysiedleni z Bieszczad

Walka o tożsamość narodową

Na szczęście, społeczność Łemków nie dała się w prosty sposób podzielić i w późniejszych latach walczyła o zwarcie swoich kulturowych więzów, pamięci historycznej i tożsamości narodowej. Nie wszyscy Łemkowie zostali wysiedleni z Polski i jak do tej pory są jedną z czterech uznanych prawnie mniejszości etnicznych w Polsce. Tak stanowi prawo - Dz.U. 2017 poz. 823 - Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 5 kwietnia 2017 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym. Co ważne, także w państwach ościennych Łemkowie uznawani są za odrębną autochtoniczną mniejszość narodową - na mocy ustaw zarejestrowano tę narodowość w Słowacji, Czechach, Węgrzech, Rumunii oraz w nieco odleglejszych Bośni i Hercegowinie, Serbii i Chorwacji.

Para Łemków, 1935 rok. U kobiety - widoczna krywulka.
Para Łemków, 1935 rok, źr. NAC

Rusini z Karpat

Początki łemkowszczyzny datuje się już okresem wieków wczesnych i odnosi się do etnograficznej grupy społeczności rusińskiej zamieszkującej północne stoki Karpat, co obszarowo mieściło się głównie w granicach państwa polskiego. Jak świadczą dokumenty historyczne obszar łemkowszczyzny, jeszcze przed końcem XVII wieku, należał do prawosławnej diecezji przemyskiej z dekanatami bieckim, dukielskim, jasielskim, krośnieńskim, muszyńskim i sanockim. Co warte zauważenia, łemkowszczyzna jako taka nigdy nie była geograficznie wyodrębniona i określona nazewniczo. Określenie "Łemkowie" odnosi się do przesłanek językowych i kulturowych jednoznacznie przypisanych dla tej etnicznej grupy zamieszkującej Karpaty.

Janusz Rieger w publikacji "Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie" zauważa bardzo ciekawe pochodzenie tej nazwy i jej implikacje językowe. Wskazuje, że nazwa "Łemko" pierwszy raz została użyta już w 1820 roku przez słowackiego etnografa Jána Čaploviča - właśnie w ten sposób określił on tym mianem Rusinów ze wschodniej Słowacji. Pomysł na takie właśnie określenie zaczerpnął bezpośrednio z ich języka, a dokładniej od słowa "łem", które nosiło główne znaczenie "tylko". Było to wyróżniające i często używane słowo w ich języku, co doprowadziło do dość powszechnego określenia "Łemko" na ludzi posługujących się tym wyrazem.


Posłuchaj
16:51 CZWÓRKA 3.08 Klucz kulturowy łemkowie.mp3 O kulturze, języku, muzyce oraz przy muzyce łemkowskiej opowiada Tadeusz Konador (Klucz kulturowy/Czwórka)

 

"Kurtaki" bądź "Czuchońcy"

Geograf i poeta Wincenty Pol wolał nadawać tej grupie nazwy bardziej związane z wyglądem, ubiorem niż z językiem. W jego opisach Łemków określa się jako "Kurtaki" bądź "Czuchońcy", co wiązało się z rodzajem ubioru. Czuha była dość charakterystyczną męską kurtą z wełnianego, samodziałowego sukna, ozdobiona haftem i obszyciami... w tym jednak przypadku nazwy te nie mogły być traktowane jako jedynie wyróżniające, bo takie kurty vel czuhy nosili również górale węgierscy, rumuńscy, morawscy oraz polscy, a oprócz Łemków także Bojkowie i Hucułowie. Stąd też nazwa etniczna wywodząca się od właściwości języka i zamykająca się w pewnej określonej i zamkniętej grupie społecznej wydaje się być znacząco trafną i wyodrębniającą.

Co ciekawe, dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym zaczęto powszechnie używać właśnie nazwy Łemkowie, w odróżnieniu do nazw Rusini lub Rusnaki. To "przyznanie się" do nazwy Łemkowie, zostało spopularyzowane przez przedstawicieli tak zwanego kierunku staroruskiego, propagującego odrębność Łemków od Ukraińców. To właśnie wtedy zaczęto wydawać czasopisma "Nasz Łemko" oraz "Łemko". Należy jednak dodać, że nazwa Łemko, nawet w czasach obecnych, jest głownie znana i używana w Polsce oraz w Ukrainie. Grupy słowackie posługują się określeniem Rusin, Rusini czy Rusnaki.


Posłuchaj
02:03 Dwójka Wybieram Dwójkę 24.10.2018 Łemkowszczyzna ok.mp3 Jan Jacek Burski o książce "Łemkowszczyzna nieutracona" Stanisława Krycińskiego (Wybieram Dwójkę)

 

Odrębność kulturowa

Łemkowie, oprócz swoistego języka i zachowanych przekazów historycznych, pokazują także całkiem ciekawe odrębności kulturowe, czerpiące z kultury europejskiej, także tego rejonu Karpat i w dużej mierze religii prawosławnej. W początkach wieku XX oceniano liczebność Łemków w granicach polskiej strony Karpat na 80 tysięcy, a po odzyskaniu przez Polskę niepodległości liczono ich w granicach 100-150 tysięcy. W okresie powojennym, szczególnie po zmianie granic i w wyniku akcji "Wisła" ich liczba znacząco się zmniejszyła.

Wedle Narodowego Spisu Powszechnego w 2011 roku narodowość łemkowską zadeklarowało 10 531 osób, w tym 5612 osób zadeklarowało ją jako jedyną narodowość, 7086 jako pierwszą lub jedyną, a 3445 jako drugą narodowość. Co ciekawe, to właśnie w efekcie tej akcji "Wisła" większość Łemków została w ramach granic Polski przesiedlona głównie w obszar obecnego województwa dolnośląskiego.

W Internecie znajdziemy wiele ciekawych stron i portali poświęconych tej pięknej społeczności, ich kulturze i językowi. Warto tam zajrzeć - choćby na domową stronę Stowarzyszenia Łemków: https://www.stowarzyszenielemkow.pl/web/pl/.

PP

Czytaj także

Łemko czyli "swój"

Ostatnia aktualizacja: 31.07.2021 09:00
„W rodzinie zawsze mówiło się o «naszych świętach», «naszym języku», «naszej wsi». Nie nazywało się tego: «ukraińskie», «łemkowskie». Stosowało się pojęcie «nasze»”. W kolejnym odcinku cyklu "Mikrozbliżenia" spotkaliśmy się ze światem Łemków. Jest to grupa etniczna górali karpackich, zamieszkujących obszary wzdłuż głównej linii Karpat Wschodnich. Po stronie polskiej to Beskid Niski, częściowo Beskid Sądecki i Bieszczady, a po stronie słowackiej tereny aż do Tatr.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Pamięć zaklęta w śpiewie

Ostatnia aktualizacja: 21.11.2021 06:00
O pielęgnacji pamięci i podtrzymywaniu tradycji regionu poprzez śpiew mówili w „Kiermaszu pod kogutkiem” członkowie zespołów „Krajka” i „Żemerwa”. Zaprosiliśmy także wystawę „Nikifor. Malarz nad malarzami”!
rozwiń zwiń
Czytaj także

Małanka w Polsce i łemkowska muzyka!

Ostatnia aktualizacja: 23.01.2022 06:00
Urodzinowe tańce zespołu Woda na Młyn inspirowane kulturą Łemków i Rusinów Karpackich! Płyta „Śpiewy naszego rodu cz. 3” czyli kolejna odsłona projektu młodych Łemków z Polski i Rusnaków ze Słowacji! Polskie oblicze Małanki! To wszystko czekało Słuchaczy „Kiermaszu pod kogutkiem”!
rozwiń zwiń