Zadebiutowała w Krakowie rolą Eurydyki w "Orfeuszu" w reżyserii Władysława Woźnika. Zagrała w "Otellu" Williama Szekspira, "Maskaradzie" Jarosława Iwaszkiewicza i "Trzech siostrach" Antona Czechowa. W 1949 roku wystąpiła w Teatrze Kameralnym we Wrocławiu w roli Ruth w "Niemcach" Leona Kruczkowskiego.

Wielka kariera

Ten pierwszy okres scenicznej działalności Haliny Mikołajskiej wspominała krytyczka teatralna Irena Bołtuć w audycji Tomasza Mościckiego zatytułowanej "W roli głównej". W programie nadanym w maju 1997 roku wzięli również udział: Andrzej Łapicki, Kazimierz Dejmek, Maciej Prus oraz Andrzej Hausbrandt.

– Mikołajska była przedziwna, dlatego, że w tych jej rolach zawsze było drugie dno – mówiła Irena Bołtuć. – Było w niej coś takiego niepokojącego, wibrującego w jej wnętrzu, w tych postaciach.

– Ona nie grała według przepisów. Miała swój styl, bardzo indywidualny. To było aktorstwo oparte przede wszystkim na myśli – stwierdził Andrzej Łapicki.

Goście Tomasza Mościckiego rysowali sylwetkę aktorki, która w latach 70. XX wieku mocno zaangażowała się w działalność polityczną. Była jedną z sygnatariuszek Memoriału 59 i członkiem Komitetu Obrony Robotników.

Zajrzyj na strony serwisu "KOR">>>

– Jak była młoda, to była bardzo zwariowana. Zawsze były z nią zabawne historie, epizody – opowiadała Irena Bołtuć. – Była bardzo dobrą koleżanką. Nie miała w sobie nic z gwiazdy, choć już wtedy zaliczano ją do pierwszej "10" polskich aktorek. To chyba właśnie z tych jej cech wrodzonych, charakterologicznych wynikła potem cała jej działalność polityczna, działalność w obronie tych, którzy cierpieli, byli szykanowani.

Wybitne role

Halina Mikołajska grała na deskach Teatru Polskiego w Warszawie. Potem związała się z Teatrem Współczesnym Erwina Axera i Teatrem Narodowym. Chętnie obsadzano ją w sztukach prezentowanych w Teatrze Telewizji.

Erwina Axera teatr autora i aktorów

Widzowie zapamiętali ją w roli Racheli w "Weselu" Stanisława Wyspiańskiego. – To też nie było zagrane tak wprost – podkreślał krytyk, Andrzej Hausbrandt. – Z kolei "Dobry człowiek z Seczuanu" Bertolta Brechta był wielkim hitem Teatru Dramatycznego.

Sama na scenie

– Jej talent najlepiej objawiał się w monodramach, jeszcze w czasach, gdy nie miała kłopotów politycznych z grywaniem na scenie czy w telewizji – mówiła Irena Bołtuć. – Wtedy kiedy ona to robiła, to była prawdziwa rewelacja, że jedna aktorka może utrzymać uwagę widza tak długo.

– W tych monodramach Mikołajska sama sobie wystarczała za cały teatr, za partnerów, za siebie i za dekoracje – powiedział Hausbrandt. – To były szalenie ciekawe propozycje, ona miała niezwykle ambitny repertuar.

Punktualność? Z tym miała kłopot

Poczucie równości, sprawiedliwości i szacunek dla drugiego człowieka dominowały w jej spojrzeniu na życie i świat. Jednak jak każdy, miała swe słabości. Największą był brak punktualności. O jej spóźnianiu się krążyły w środowisku anegdoty. Przypominali je w audycji reżyserzy: Kazimierz Dejmek i Maciej Prus. Mówił o tym również Andrzej Łapicki:

– Ona nigdy się nie spóźniała na przedstawienie, ale za to notorycznie spóźniała się na próby teatralne. To był dość znany fakt. Około 40-minutowe spóźnienie to w jej wypadku było normalne.

– Jest to chyba kalectwo, bo ja nie chcę się spóźniać – mówiła Halina Mikołajska w rozmowie z Anną Retmaniak. – Tylko ja nie mam poczucia czasu. Szczególnie rano jest kiepska sprawa. Miałam z tego powodu sporo kłopotów: dyrektorzy teatrów nakładali na mnie kary dyscyplinarne. Dejmek mnie w ogóle wylał z teatru za spóźnianie się.

W obronie praw robotników

Była członkiem KOR-u. – Ona działała bardzo ostro politycznie – stwierdził Andrzej Łapicki. – W tamtych czasach, w naszym środowisku to było czymś wyjątkowym. Muszę powiedzieć, że ona budziła podziw tą swoją postawą. Wywoływała zdumienie, ale i pewne niedowierzanie, że coś takiego jest w ogóle możliwe. I myślę, że ona była chodzącym wyrzutem sumienia naszego środowiska.

– Pokazała nam wtedy, że można i tak pokierować swoim życiem. Nieważna dla niej była kariera, nieważny był cały dorobek zawodowy, tylko istotne stało się poświęcenie dla sprawy, dla ludzi, dla idei i dla robotników w Radomiu, bo od tego to się zaczęło – dodał Łapicki.

Osaczona przez SB

Skutki zaangażowania się w działalność podziemną były dla Haliny Mikołajskiej wyjątkowo dotkliwe. Była prześladowana: nachodzono ją, grożono śmiercią, straszono, a nawet podpalano samochód. Funkcjonariusze SB zachowywali się wobec zaangażowanej w działalność KOR-u aktorki wyjątkowo agresywnie.

– Być może ten stres przyczynił się do jej przedwczesnej śmierci – powiedział Łapicki.

Internowanie

Władze komunistyczne zamknęły przed nią drzwi teatru i telewizji. Wybitna aktorka znalazła się na cenzurowanym. Po wprowadzeniu stanu wojennego została internowana.

– Wyszłam z internowania w 1982 roku – mówiła w rozmowie z Andrzejem Mietkowskim, nagranej w maju 1986 dla Sekcji Polskiej BBC. – I od razu zostałam zaangażowana do Teatru Polskiego przez Dejmka. To nie było tak, że nie miałam wtedy propozycji pracy. Ta możliwość powrotu na deski teatru istniała i chyba wciąż istnieje. Ale ja sama dobrowolnie wycofałam się z ruchu zawodowego, z uprawiania zawodu. Zrobiłam to z wielu powodów, także osobistych – tłumaczyła.

Środowisko aktorskie ujęło się za aktorką i ostatecznie komuniści ją wypuścili. Tak publiczność dziękowała Halinie Mikołajskiej za jej postawę, za to, co zrobiła: 

– Jej powrót z internowania był powrotem triumfalnym – opowiadał Łapicki. – Przeszedł chyba nawet jej oczekiwania. To była manifestacja na jej cześć, która trwała kilkanaście minut. Dostała hołdy i kwiaty. To się powtarzało na każdym przedstawieniu, nie było jednorazowe.

Czy warto było?

– Przykład Haliny, która odepchnęła swoja karierę na rzecz innych, to jest przykład bardzo krzepiący, że są rzeczy, dla których warto się poświęcić – powiedział Andrzej Łapicki.

Halina Mikołajska wzięła jeszcze udział w pamiętnych czerwcowych wyborach w 1989 roku. Zmarła kilkanaście dni później, 22 czerwca.

Gwiazda stołecznej sceny

Stefania Grodzieńska urodziła się 2 września 1914 roku w Łodzi. Już jako sześciolatka zaczęła uczęszczać na zajęcia taneczne. W 1933 roku przeniosła się do szkoły baletowej w Warszawie. Rok później została zaangażowana do Teatrzyku Cyganeria, gdzie rozpoczęła karierę sceniczną.

Jako satyryk debiutowała jeszcze przed II wojną światową, kiedy występowała jako tancerka w warszawskim teatrze Cyrulik. Napisała wtedy dla żartu krótki skecz, który pokazała dyrektorowi Fryderykowi Jarosy'emu. Dyrektor postanowił wystawić krótką scenkę, jednak nie informując aktorów o tym, kto jest jej autorem.

Za namową przełożonego odważyła się również spróbować swoich sił jako aktorka. Wkrótce przewinęła się przez wszystkie stołeczne teatry i kabarety. W jednym z nich poznała swojego przyszłego męża - obiecującego dramaturga Jerzego Jurandota. Talent sceniczny Grodzieńskiej rozkwitał z każdym dniem. Jarosy zaproponował jej pracę konferansjerki, jednak plany pokrzyżował wybuch II wojny światowej.

Zamknięta w getcie

W 1940 roku wraz z mężem trafiła do warszawskiego getta. Pomimo trudnych warunków bytowych, małżeństwo nie zaprzestało pracy teatralnej i wystawiało konspiracyjne przedstawienia. W 1942 roku, dzięki przyjaciołom, udało im się przejść na aryjską stronę. Do końca wojny ukrywali się w podwarszawskich miejscowościach. Grodzieńska swoje wspomnienia z tego okresu zawarła później w książce pt. "Urodził go niebieski ptak" i w zbiorze wierszy pt. "Dzieci getta" (pod pseudonimem Stefania Ney).

Jerzy Jurandot - przedwojenny mistrz słowa

Przygoda z Polskim Radiem

Po II wojnie światowej została pierwszą spikerką Polskiego Radia Lublin. Wtedy zaczęła rozwijać swój talent satyryczny. Dyrekcja rozgłośni wielokrotnie prosiła ją o przygotowanie krótkich, zabawnych scenek, które mogły być emitowane podczas przerw w nadawaniu programu.

– Współpracę z radiem wspominam wspaniale. Radio lubię do tej pory. Do tej pory z przyjemnością biorę udział w audycjach. Nie wyobrażam sobie życia bez radia – mówiła po latach w wywiadzie dla Polskiego Radia z 1988 roku.

"Przekrój" i "Szpilki"

W latach 40. XX wieku przeniosła się do Łodzi, a następnie do Warszawy, gdzie wraz z mężem współtworzyła Teatr Syrena. Występowała na scenie jako tancerka i aktorka, ale przede wszystkim pisała monologi i scenki dla aktorów. Z czasem jej twórczością zainteresowały się czasopisma "Szpilki" i "Przekrój", z którymi nawiązała wieloletnią współpracę.

W felietonach przygotowywanych dla tych magazynów stworzyła postać Alicji - pełnej czaru i wdzięku, ale jednak nieco niezdarnej kobiety, której przytrafiały się różne perypetie. Alicję polubiły rzesze czytelników.

– Szczerze mówiąc, to ja piszę o sobie. Te wszystkie kretynki i idiotki w felietonach to ja. Szczerze mówiąc, kobieta, która ma męski umysł, przestaje być kobietą. Wystarczę, że spojrzę w lustro, by mieć pomysł na felieton – dodała w wywiadzie.

Wzięta satyryczka

Z czasem porzuciła występy sceniczne. Zajęła się pisaniem tekstów i piosenek, które wykonywali m.in. Adolf Dymsza, Hanka Bielicka, Alina Janowska i Irena Kwiatkowska.

– Nie ma zawodu satyryka. Być satyrykiem to mieć pewien sposób patrzenia na świat – wyjaśniła w wywiadzie. 

Wydała kilkanaście zbiorów felietonów, powieść "Wspomnienia chałturzustki" i trzy książki biograficzne. Jedną z nich poświęciła dawnemu dyrektorowi Teatru Cyrulik Fryderykowi Jarosy'emu. Został jej przyznany tytuł "Mistrza Mowy Polskiej" oraz odznaczona Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski i Złotym Medalem "Zasłużony Kulturze Gloria Artis".

Artystka zmarła 28 kwietnia 2010 roku.

seb

Aktor na przekór wszystkim

Krzysztof Kowalewski grał niemal do samego końca. Gdy w 2012 roku świętował 75 urodziny, miał za sobą ponad 50 lat występów na deskach teatralnych, w filmach kinowych i telewizyjnych, serialach oraz w radiu. Tuż przed tym jubileuszem w Muzycznym Studiu Polskiego Radia im. Agnieszki Osieckiej odbył się benefis Krzysztofa Kowalewskiego, w czasie którego artysta wspominał m.in. moment decyzji o aktorskiej przyszłości.

Na początku artystycznej drogi młodzieniec natrafił na pewne przeszkody. Jego matka, znana przedwojenna aktorka Elżbieta Kowalewska, odradzała mu pójście w jej ślady. – Powiedziała: "ja do tego ręki nie przyłożę". I nie przyłożyła – opowiadał Krzysztof Kowalewski. – A potem, gdy pierwszy raz nie zdałem do szkoły teatralnej, pod kaplicą na Miodowej odradzał mi pan Rakowiecki (świeć, Panie, nad jego duszą). Troszeczkę mnie zdenerwował tym odradzaniem. Postanowiłem: "nie, zdam i będę aktorem". I prawdopodobnie dzięki tej, nazwijmy ją, prowokacji jestem aktorem – słyszymy w nagraniu archiwalnym.

Szlachcic szlocha, cham czaruje

"Był też wybitnym aktorem dramatycznym, nie tylko komediowym". Wspomnienie o Krzysztofie Kowalewskim

Krzysztof Kowalewski urodził się 20 marca 1937 roku. Był absolwentem warszawskiej PWST. Zagrał około 100 ról filmowych w polskich filmach i serialach. Na dużym ekranie zadebiutował w 1960 roku niewielką rolą łucznika w "Krzyżakach" w reżyserii Aleksandra Forda. Wtedy nie został nawet wymieniony w napisach końcowych. W innej ekranizacji prozy Sienkiewicza - "Ogniem i mieczem" w reżyserii Jerzego Hoffmana (1999) - zagrał już jako sławny i uznany aktor. Był Zagłobą, który tak sugestywnie rozpaczał po śmierci Podbipięty, że grający zmarłego rycerza Wiktor Zborowski prawie sam zaczął szlochać. - Stwierdziłem wówczas, że, jeśli chodzi o Krzysia, trzeba się mieć na baczności, ponieważ on nawet nieboszczyka jest w stanie doprowadzić do płaczu - mówił Zborowski podczas radiowego benefisu Krzysztofa Kowalewskiego.

Dwa aktorzy pierwszy raz spotkali się w warszawskiej PWST, gdzie Kowalewski był wieloletnim wykładowcą. W czasie gdy studiował tam Wiktor Zborowski, Krzysztof Kowalewski był asystentem Sławomira Lindnera, który uczył szermierki. Nabytą wówczas wiedzę o posługiwaniu się bronią białą z powodzeniem mogli wykorzystać na planie "Ogniem i mieczem".

Scorupco w miłosnym trójkącie. 22 lata od premiery "Ogniem i mieczem" Hoffmana

Czytaj też:

• "Rodzina to szczęście". Przypominamy rozmowę z Krzysztofem Kowalewskim
• Prof. Osterloff: Kowalewski wielokrotnie nas zaskakiwał

Jednak to nie role dramatyczne przyniosły aktorowi największą popularność, a nadzwyczajny talent komediowy. Pokazał go m.in. w filmach: "Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz" (1978), "Miś" (1980), "Rodzina Leśniewskich" (1980), "Wyjście awaryjne"(1982), "C.K. Dezerterzy" (1985), "Nowy Jork - czwarta rano"(1988), "Rozmowy kontrolowane"(1991), "Nic śmiesznego"(1995), "Ryś" Stanisława Tyma (2007) i "Sercu na dłoni" (2008, reż. Krzysztof Zanussi).

Marta Lipińska i Krzysztof Kowalewski o "Kocham pana, panie Sułku"

Aktor jest również znany słuchaczom radiowym jako Pan Sułek w satyrycznym słuchowisku radiowym autorstwa Jacka Janczarskiego pt. "Kocham Pana, Panie Sułku". "Starszy bęcwał w młodym wieku" (jak określił tę postać sam Kowalewski) pojawił się na antenie radiowej Trójki w 1973 roku. Od początku towarzyszyła mu Pani Eliza (w tej roli Marta Lipińska). Na każde jej "Kocham Pana, Panie Sułku...", Sułek odpowiada nerwowym: "Cicho, wiem!".

Kowalewski, pytany w jednym z wywiadów prasowych na czym, jego zdaniem, polega wielka popularność tej w gruncie rzeczy mało sympatycznej postaci, odparł: "socjologowie określiliby to krótko - czar chama". W opinii Kowalewskiego ludzie pokochali Sułka za jego "prostolinijność, za to, że wali prosto z mostu to, co ma na myśli". "To dziwne, ale mam wrażenie, że wielu pisarzy jest wręcz zafascynowanych tego typu postaciami. Wystarczy wymienić Edka w »Tangu« czy Pełnomocnika w »Ambasadorze« Mrożka" - ocenił aktor.

Humorysta przed mikrofonem. Jacek Janczarski, pan Sułek i inni

- Ten Sułek był bardzo nam bliski, bo graliśmy go kilkadziesiąt lat - wspominała Marta Lipińska w Polskim Radiu w dniu śmierci Krzysztofa Kowalewskiego. - Nawet czasem żartowaliśmy, że właśnie to po nas zostanie, a nie te wszystkie mądre role w teatrze i filmie - dodała.

Aktorka zauważyła, że ze wszystkich ról Krzysztofa Kowalewskiego przebijało poczucie humoru. - Ta radość życia, którą się dzielił z nami wszystkimi, to było szalenie ważne w jego pracy. Nie spotkałam nigdy tak lojalnego partnera, pełnego inwencji. Każdy aktor jest skupiony na sobie i przędzie swoją nić, a Krzyś zawsze współpracował ze wszystkimi, nawet z najmniejszymi rolami - podkreślała aktorka.

W innej audycji przypomniano archiwalną rozmowę z Martą Lipińską, która podkreślała zdolność Krzysztofa Kowalewskiego do stwarzania atmosfery porozumienia w czasie pracy artystycznej. – To jest wielkie szczęście, kiedy pracuje się z kolegą, którego tak się lubi i ceni. To nie jest przypadek. Poza tym, kiedy rozmawiamy ze sobą na różne inne tematy, okazuje się, że świetnie rozumiemy się i że mamy bardzo podobne poglądy na wiele spraw oraz podobny gust, co jest bardzo ważne w sztuce (…). Krzyś ma słodki charakter, jest spolegliwy. Z nim ugoda jest bardzo łatwa. Wzajemnie uczy się od siebie, bo on ma bardzo dobre słowo – mówiła o Krzysztofie Kowalewskim w archiwalnej rozmowie Marta Lipińska.

Krzysztof Kowalewski: premiera komedii czy farsy jest rozpoznaniem w boju

Teatr przed widzem i przed mikrofonem

W teatrze Kowalewski zadebiutował w 1961 roku rolą Willy'ego w przedstawieniu "Robin Hood" (Teatr Klasyczny). Potem grał kolejno w warszawskich teatrach: Klasycznym (1960-1961), Dramatycznym (1961-1962), Polskim (1962-1970), Studenckim Teatrze Satyryków (1970-1973) i w Teatrze Rozmaitości (1974-1977). Od 1977 roku artysta związany był z warszawskim Teatrem Współczesnym. Na deskach tego teatru można było go zobaczyć m.in. w spektaklach: "Namiętna kobieta", "Czarowna noc", "Męczeństwo Piotra Oheya" i "Napis".

Tuż po śmierci Krzysztofa Kowalewskiego słuchaliśmy w Polskim Radiu wspomnień aktorów, z którymi grał na deskach Teatru Współczesnego. - Nie przychodzi mi do głowy nikt inny, kto posiadałby taką pogodę ducha jak Krzyś. Naprawdę nie spotkałem drugiego takiego faceta, który miałby tyle dobrej, pozytywnej energii w sobie. On ma swoje lata, jest bardzo utytułowanym, wspaniałym, znanym i uwielbianym przez wszystkich widzów i kolegów aktorem - mówił w archiwalnej rozmowie Andrzej Zieliński.

Katarzyna Dąbrowska dołączyła do Teatru Współczesnego 30 lat później niż Krzysztof Kowalewski. W Polskim Radiu wyznała, że podczas pierwszych spotkań z wybitnym aktorem miała ogromną tremę. - Praktycznie została ona do końca. Zawsze była we mnie myśl, że jest to ten wielki Krzysztof Kowalewski. Cały czas czułam respekt. Natomiast on nigdy nie dawał odczuć, że ktoś jest młodszy. Był bardzo ciepłą osobą i mądrym człowiekiem. Z równą sympatią traktował każdego i z równym zainteresowaniem do niego podchodził - opowiadała.

"Nie gonił za niczym, tylko chciał dawać siebie". Malajkat wspomina Krzysztofa Kowalewskiego

Aktorka odniosła się także do sztuki aktorskiej Krzysztofa Kowalewskiego. - Miał niebywałą zdolność do znajdowania smaczków we frazie i robienia z tego takich arcydzieł. Posiadał wyczucie tego, co jest prawdą w scenie, co jest śmiesznością człowieka, co jest jego bolączką czy wadą, i potrafił to wspaniale oddać. Było to zarówno śmieszne, jak i często bardzo wzruszające. Umiał oddać taką wieloznaczną złożoność ludzkiej natury - mówiła Katarzyna Dąbrowska.

Krzysztof Kowalewski był związany także z Teatrem Polskiego Radia. W 1992 roku za kreacje w słuchowiskach został uhonorowany Wielkim Splendorem, prestiżową nagrodą przyznawaną przez zespół radiowego teatru.

6 lutego 2021 roku dyrektor Teatru Polskiego Radia Janusz Kukuła wyznał w rozmowie z Informacyjną Agencją Radiową, że dla niego Krzysztof Kowalewski to "jedna z najważniejszych osób". - Spędziliśmy razem bardzo wiele czasu i były to jedne z najważniejszych chwil w moim życiu. Zawodowo jego dorobek jest tak ogromny, że powiedzenie "nie ma ludzi niezastąpionych" jest błędne - stwierdził. - W Teatrze Polskiego Radia czekało na niego jeszcze wiele pięknych ról, bo ja nie wyobrażam sobie mojej obsady bez niego - podkreślił.

PAP/IAR/PR/mc

Posłuchaj

- Kontakt z publicznością jest ogromną radością dla aktora. Poczucie tego, że jak się wchodzi na scenę bądź estradę i publiczność obdarza cię wyraźną życzliwością, jest ogromną rekompensatą za wszystkie wyrzeczenia i ofiary, które aktor musi ponieść. To, że ktoś się uśmiechnie, będzie klaskał, pokłoni się na ulicy albo po prostu z powie dzień dobry i spyta, co u mnie słychać, to jest szalenie przyjemna sprawa i jakaś niezwykle budująca - wyznała aktorka na antenie Polskiego Radia.  

Niedoszła rolniczka, która została konspiratorką

Hanna Skarżanka przyszła na świat 8 marca 1917 roku w Mińsku, obecnej stolicy Białorusi. Jej siostrą była filozofka prof. Barbara Skarga, a bratem aktor Edward Skarga. Dorastała w Wilnie i tam, po ukończeniu gimnazjum imienia Księcia Adama Czartoryskiego, w 1937 roku rozpoczęła naukę na Wydziale Rolnym Uniwersytetu Stefana Batorego.

- Skarżanka pochodziła z rodziny ziemiańskiej i myślę, że wybór studiów mógł mieć związek z jakimiś jej planami przejęcia w przyszłości majątku rodziców – stwierdziła historyk teatru Joanna Godlewska w swojej audycji z cyklu "Radiowe kreacje mistrzów".

Jednocześnie przyszła aktorka uczęszczała na zajęcia do wileńskiego konserwatorium. Oba kierunki wkrótce porzuciła na rzecz polonistyki. W tamtym okresie zainteresowała się także teatrem i zaczęła pilnie przygotowywać się do egzaminów wstępnych do Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej w Warszawie. Jej plany pokrzyżował jednak wybuch II wojny światowej.

Od grudnia 1940 do maja 1941 roku Skarżanka należała do zespołu Teatru Małego w Wilnie. Po ataku III Rzeszy na ZSRR w czerwcu 1941 roku porzuciła pracę aktorki i zatrudniła się jako kelnerka w kasynie dla żołnierzy.

- I tutaj zaczyna się jej naprawdę piękna karta. Ona zbierała tam informacje dla polskiego wywiadu wojskowego. Od 1942 roku Skarżanka należała zresztą do Kedywu, czyli do kierownictwa dywersji Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej. Nosiła pseudonimy "Niura" lub "Aktorka". Brała też udział w udanej akcji odbicia cichociemnego Eugeniusza Chylińskiego z niemieckiego więzienia - opowiadała Joanna Godlewska na antenie Polskiego Radia. 

Cichociemni-zobacz serwis specjalny

Jednocześnie Skarżanka uczęszczała na zajęcia konspiracyjnego Studium Teatralnego kierowanego przez Mieczysława Szpakiewicza.

- Profesorowie z Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie prowadzili dla nas teorie, a aktorzy ćwiczenia praktyczne. To były trudne sprawy, bo trzeba było się bardzo pilnować i często zmieniać lokale – wspominała aktorka w 1977 roku w rozmowie z Jerzym Bienieckim podczas audycji z cyklu "Gwiazdy estrady".

Po wkroczeniu Armii Czerwonej do miasta w 1944 roku Skarżanka została członkiem zespołu Polskiego Teatru Dramatycznego, gdzie występowała aż do końca wojny. 

Na teatralnych deskach, dużym i małym ekranie

W kolejnych latach aktorka grała między innymi w Teatrze Ziemi Poznańskiej w Toruniu, Teatrze Wojska Polskiego w Łodzi oraz w Teatrze Narodowym w Warszawie. Najdłużej, bo przez ponad piętnaście lat, związana była jednak z warszawskim Teatrem Ateneum.  

W ciągu swojej trwającej przez blisko pięćdziesiąt lat kariery Skarżanka wystąpiła w kilkudziesięciu spektaklach, a do grona jej najbardziej rozpoznawalnych ról należy postać Nataszy z "Na dnie" Maksyma Gorkiego w reżyserii Leona Schillera (1949), Anny Jaskrowiczównej w "Grzechu" Stefana Żeromskiego w reżyserii Bohdana Korzeniewskiego (1951), Pani Soerensen w "Niemcach" Leona Kruczkowskiego w reżyserii Erwina Axera (1955), tytułowej bohaterki w "Marii Stuart" Friedricha Schillera w reżyserii Władysława Krasnowieckiego (1955) i Pilar w "Komu bije dzwon" Ernsta Hemingwaya w reżyserii Krystyny Berwińskiej (1965).

- Nie ma świąt, nie ma niedzieli, nie ma wieczoru, nie ma poranków dla dziecka. Są tylko próby. To wszystko pochłania człowieka – stwierdziła Hanna Skarżanka na antenie Polskiego Radia. – Nie jest tak, jak niektóre dziewczynki sobie myślą, że jako aktorki będą miały piękne toalety, będą sławne i podziwiane przez wszystkich, będą miały samochód i jeździły za granicę. Nie, aktorstwo to wielkie wyrzeczenia i ogrom pracy – dodała.

Czytaj także:

• Leon Schiller - artysta pełen sprzeczności
• "Tango" poprowadził Erwin Axer

Prócz teatru, Skarżanka chętnie występowała również na dużym i małym ekranie. W filmie zadebiutował w 1946 roku, grając Teresę w "Dwóch godzinach" Stanisława Wohla i Józefa Wyszomirskiego. W serialu natomiast po raz pierwszy pojawiła się w 1971 roku jako gospodyni w jednym z odcinków "Podróży za jeden uśmiech" Stanisława Jędryka i Andrzeja Czekalskiego. Łącznie można było ją podziwiać w ponad pięćdziesięciu produkcjach takich, jak "Czterej pancerni i pies" Konrada Nałęckiego (1966), "Wesele" Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Andrzeja Wajdy (1972), "Czterdziestolatek" Jerzego Gruzy (1974), "Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz" (1978) i "Miś" (1980) Stanisława Barei.

"Przecież aktorzy śpiewają wszyscy, a przynajmniej powinni" 

Skarżanka znana była również z występów w kabarecie Zenona Wiktorczyka "Szpak", którego siedziba mieściła się w warszawskim hotelu Bristol. Zespół działał pod patronatem Polskiego Radia.

Zobacz również: Zenon Wiktorczyk - niezapomniany głos Polskiego Radia

- Do "Szpaka" zawitałam dzięki Jerzemu Wasowskiemu, który był jego opiekunem muzycznym. Kiedyś spotkaliśmy się na gruncie prywatnym i Wasowski usłyszał, jak coś nuciłam pod nosem. Postanowił mnie więc zaangażować – wspominała Skarżanka w rozmowie z Aleksandrem Jerzym Rowińskim na antenie Polskiego Radia. - Napisał dla mnie dość dużo utworów, między innymi "Fotoplastykon", który wówczas był bardzo na czasie – dodała.

Aktorka wykonywała również takie piosenki jak "Nie odchodź", "Que sera, sera", "Nie wierzę piosence", "Do ciebie szłam", "Milord" i "Już nie myśl o mnie więcej". 

- Mnie to dziwi czasami, że się mówi aktor śpiewający, jakby to było coś niezwykłego. Przecież aktorzy śpiewają wszyscy, a przynajmniej powinni. Wiemy doskonale, że śpiewały takie sławy jak Mieczysława Ćwiklińska, Ludwik Solski, Wojciech Bogusławski - stwierdziła Skarżanka na antenie Polskiego Radia. - Wyjątkiem są właśnie aktorzy nieśpiewający. I nic dziwnego, muzykalność aktora to przecież rzecz zasadnicza i podstawowa - dodała. 

W czasie stanu wojennego Skarżanka zaangażowała się w działalność "Solidarności". Za namową księdza Jerzego Popiełuszki zaczęła wówczas organizować przedstawienia teatralne w kościołach i wkrótce objęła funkcję kierownika artystycznego Muzeum Archidiecezji Warszawskiej.

Na scenie Skarżanka występowała do 1991 roku. Zmarła 8 listopada 1992 roku w Warszawie. 

jb

21 stycznia 1939 roku w Krakowie urodziła się Anna Polony - jedna z najwybitniejszych aktorek teatralnych i filmowych. Na scenie występuje od ponad sześćdziesięciu lat, przez większą część tego czasu można ją było oglądać na deskach Starego Teatru w Krakowie. Grała w przedstawieniach reżyserowanych przez takie sławy jak Andrzej Wajda, Jerzy Jarocki i Konrad Swinarski. 

Dzieciństwo, młodość i pierwsze kontakty z teatrem

- Moje związki ze sztuką zaczęły się bardzo wcześnie. Moja starsza siostra od dziecka uczyła mnie przeróżnych piosenek i tysięcy wierszyków - wspominała Anna Polony w 2004 roku w audycji z cyklu "Zapiski ze współczesności". - W czasie okupacji często też bywał u nas w domu Stanisław Drabik, bardzo znany przed wojną tenor. I pamiętam, że uczył mnie śpiewać, bo stwierdził, że mam bardzo dobry głos. Miałam wtedy cztery lub pięć lat - dodała.

Na scenie po raz pierwszy wystąpiła, gdy miała niespełna siedem lat. Jak mówiła na antenie Polskiego Radia, przed szkolnym audytorium wygłosiła wówczas wiersz o Świętym Mikołaju. – Pamiętam, że miałam wtedy niebieską kokardę we włosach i sukieneczkę w tym samym kolorze. Oczywiście byłam przerażona, miałam straszną tremę, ale połknęłam bakcyla. Bo te brawa, gratulacje i zachwyty napełniły mnie szczęściem oraz świadomością, że nadaję się do tego, żeby występować na scenie. I to był koniec, całe życie potem goniłam za tymi brawami – dodała.

W 1956 roku Anna Polony rozpoczęła studia na Wydziale Aktorskim Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej im. Ludwika Solskiego w Krakowie (obecnie placówka nosi nazwę Akademii Sztuk Teatralnych im. Stanisława Wyspiańskiego). – To był najpiękniejszy okres mojego życia. Naznaczony zabawą i radością, chociaż czasy były bardzo ciężkie – mówiła Anna Polony na antenie Polskiego Radia.

"Nic nie robiłam, tylko te pokojówki grałam"

Jako aktorka zadebiutowała w lipcu 1959 roku na deskach Starego Teatru w Krakowie rolą Małej Polikseny w sztuce "Wojny trojańskiej nie będzie" Jeana Giraudouxa w reżyserii Jerzego Kaliszewskiego. Od 1960 natomiast związana była z Teatrem im. Juliusza Słowackiego.

– Pierwsza rola, jaką tam zagrałam, to była pokojówka Janielka w "Królowej przedmieścia" Konstantego Krumłowskiego w reżyserii Bronisława Dąbrowskiego. Pośpiewałam sobie, potańczyłam, a publiczność kochała to przedstawienie. Zagraliśmy je jakieś sto dwadzieścia może sto trzydzieści razy. Zawsze z satysfakcją i przy pełnej widowni. I później przez kolejne kilka lat nic nie robiłam, tylko te pokojówki grałam – mówiła aktorka w audycji "Zapiski ze współczesności". 

W 1964 roku Anna Polony powróciła na deski Starego Teatru w Krakowie. Jak sama przyznawała, początkowo nie była do końca przekonana, czy podjęła słuszną decyzję. - Zaczęło mi się już wtedy powodzić w Teatrze im. Słowackiego i zaznaczyłam swoją obecność na jego scenach. Szybko okazało się jednak, że zmiana miejsca pracy okazała się dla mnie zbawiennym krokiem. Od razu dostałam bowiem wielką rolę w przedstawieniu, które reżyserował Jerzy Jarocki. To była taka wczesna sztuka Marka Domańskiego "Ktoś nowy".

Zobacz także: Wspomnienia żony Jerzego Jarockiego

"Swinarski był moim mistrzem i wielkim przyjacielem"

Ze Starym Teatrem Anna Polony związana była przez prawie czterdzieści lat. Na emeryturę przeszła w 2002 roku, wciąż jednak występuje gościnnie na jego deskach. To właśnie tutaj poznała legendarnego reżysera Konrada Swinarskiego, który - jak sama przyznała na antenie Polskiego Radia - był jedną z najważniejszych osób w jej życiu. - Był dla mnie takim mężem opatrznościowym, aniołem mojego aktorskiego życia, mistrzem i wielkim przyjacielem – dodała.

Wystąpiła w dwunastu wystawionych przez niego sztukach. Zagrała m.in. Orcia w "Nie-Boskiej komedii" Zygmunta Krasińskiego (1965), Katarzynę w "Woyzecku" Georga Büchnera (1966), Dziewczynę w "Żegnaj, Judaszu" Ireneusza Iredyńskiego (1971) i Muzę w "Wyzwoleniu" Stanisława Wyspiańskiego (1974). Za namową Swinarskiego zdecydowała się również spróbować swoich sił w reżyserii. W tej roli zadebiutowała w 1974 roku przedstawieniem "Dwoje na huśtawce" Williama Gibsona wystawionym w Starym Teatrze.

Przed radiowym mikrofonem

Z Teatrem Polskiego Radia Anna Polony związana jest od początku lat 60. XX wieku. Jej głos można było usłyszeć w ponad pięćdziesięciu sztukach, w tym m.in. w "Złotej Strzale" Josepha Conrada w reżyserii Romana Bobrowskiego (1972), "Z biegiem lat, z biegiem dni" Joanny Olczak-Ronikier w reżyserii Romana Bobrowskiego (1978) i "czy lubi pani Schuberta?" Rafaela Mendizábala w reżyserii Wojciecha Markiewicza (2009). – Praca w radiu jest czarująca. Nie muszę powściągać swojej ekspresji, pilnować swoich ruchów i mimiki. Mogę wszystko powiedzieć do tego mikrofonu – mówiła w 2013 roku w audycji z cyklu "Strefa literatury".

Anna Polony w studiu Polskiego Radia. Źródło: W. Kusiński/PR

Od 1973 do 2005 roku była też wykładowcą Wydziału Aktorskiego Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej im. Ludwika Solskiego w Krakowie. Zagrała również w kilku filmach i serialach telewizyjnych - m.in. "Historiach miłosnych" (1997) w reżyserii Jerzego Stuhra, "Rewersie" (2008) w reżyserii Borysa Lankosza i "Magdzie M." (2005-2006) Jacka Borcucha, Macieja Dejczera i Krzysztofa Langa. 

jb/im

22 stycznia 1840 roku w Lipnie, mieście położonym na terenie obecnego województwa kujawsko-pomorskiego, urodził się Wincenty Rapacki. Na teatralnych deskach spędził ponad sześćdziesiąt lat, zachwycając publiczność realizmem kreowanych przez siebie postaci. Każdy z jego bohaterów miał własny sposób mówienia i chodzenia, a także charakterystyczne gesty. 

Początki kariery

Swoją przygodę z aktorstwem rozpoczął w 1859 roku, gdy wstąpił do warszawskiej Szkoły Dramatycznej. Na deskach teatralnych po raz pierwszy stanął już rok później. Wcielił się wówczas w rolę kapitana w spektaklu "Dziwadła" w reżyserii Karola Pieńkowskiego, przygotowanym na podstawie powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego o tym samym tytule. Przez kolejne lata początkujący aktor, szukając stałego zatrudnienia, współpracował z licznymi wędrownymi trupami teatralnymi, odwiedzając między innymi Lwów i Przemyśl.

Wincenty Rapacki jako pułkownik Zdawnialski w "Spazmach modnych" Wojciecha Bogusławskiego (zdjęcie powstało przed 1924 rokiem). Źródło: Polona/Domena publiczna

- W 1865 roku został zaangażowany do teatru krakowskiego, który, zarządzany przez hrabiego Adama Franciszka Skorupkę, wkraczał właśnie w okres swojej największej świetności – mówił teatrolog prof. Dariusz Kosiński w swojej audycji z cyklu "Encyklopedia Teatru Polskiego". - Dla Rapackiego pobyt w Krakowie był nie tylko wstępem do wielkiej kariery, lecz także znakomitą szkołą. Dyrekcja ówczesnego teatru bowiem zachęcała aktorów do nawiązywania kontaktów z elitą intelektualną miasta. Młodemu artyście stworzyło to znakomite warunki do rozwoju umysłowego i artystycznego – dodał.

Na krakowskiej scenie Rapacki grał przez pięć lat. W tym czasie zaprzyjaźnił się z wieloma artystami i naukowcami tego miasta. Po występach często można go było spotkać w towarzystwie między innymi malarza Jana Matejki, pisarzy Michała Bałuckiego i Józefa Ignacego Kraszewskiego, a także historyka i poety Józefa Szujskiego.

Geniusz sztuki charakteryzacji

W 1869 roku przyjechał do Warszawy z gościnnymi występami. Zagrał w jedenastu przedstawieniach, zaskakując publiczność i krytyków nowym, realistycznym stylem gry aktorskiej. Do tej pory na polskiej scenie teatralnej kluczową rolę ogrywała technika - na przykład odpowiednia intonacja i modulacja głosu aktora, jego prezencja, mimika, postawa. Rapackiemu natomiast najbardziej zależało na tym, aby jak najwierniej oddać charakter granego bohatera. Dbał o każdy szczegół – analizował środowisko, z którego postać się wywodziła, ćwiczył jej sposób chodzenia, mówienia, typowe dla niej gesty. Zatarł w ten sposób granice dzielącą artystę od odtwarzanego przez niego bohatera.

Szczególne mistrzostwo osiągnął jednak w kreowaniu wyglądu fizycznego swoich postaci. Sam sporządzał sobie nawet peruki. 

Wincenty Rapacki jako Piotr Dziszewski w "Radcach pana radcy" Michała Bałuckiego (1869). Źródło: Polona/Domena publiczna

- Zasłynął jako "aktor metamorficzny". Sam był szczupły i wysoki, jednak w niektórych swych rolach potrafił całkowicie zmienić swoją sylwetkę – mówił teatrolog prof. Dariusz Kosiński. - I tak na zachowanych z tamtego okresu zdjęciach można zobaczyć Rapackiego jako grubego, postawnego szlachcica, przytłoczonego życiem, chudego staruszka, czy też jako szlachetnego młodzieńca o wyniosłej postawie. Był pierwszym w Polsce prawdziwym wirtuozem charakteryzacji.

Sukces, jaki Rapacki odniósł w 1869 roku, zapewnił mu miejsce w zespole warszawskiego Teatru Rozmaitości, z którym był związany – z krótkimi przerwami – aż do końca życia. 

Pisarz, dydaktyk, aktor filmowy 

Od lat 80. XIX wieku był również aktywnym pedagogiem. Prowadził zajęcia w Warszawskim Towarzystwie Muzycznym.

- Wśród jego uczniów byli między innymi Stanisława Wysocka, Michał Tarasiewicz i Aleksander Zelwerowicz. Jego tradycja natomiast oddziaływała także na młodszych aktorów, takich jak Kazimierz Kamiński i Kazimierz Junosza-Stępowski, którzy z pasją oddawali się sztuce charakteryzacji – mówił prof. Dariusz Kosiński.

Wincenty Rapacki jako Pan Piotr ze sztuki "Zrzędność i przekora" Aleksandra Fredry (1880). Źródło: Polona/Domena pobliczna

Od wczesnej młodości Rapacki poświęcał się również twórczości literackiej. Zostawił po sobie obszerny zbiór wspomnień, który jednak nigdy nie został wydany - większość rękopisów spłonęła podczas Powstania Warszawskiego. Napisał też kilkanaście utworów scenicznych. Wiele z nich poświęconych jest wybitnym Polakom (warto wspomnieć chociażby o sztuce "Wit Stwosz"), inne natomiast przywołują chlubne wydarzenia z historii Polski (na przykład "Odsiecz Wiednia"). Tworzył również liczne powieści historyczne (m.in. "Grzechy królewskie", "Króla Husytów", "Hanzę"), opowiadania i nowele, które ukazywały się na łamach "Kuriera Warszawskiego", "Ateneum" czy "Tygodnika Ilustrowanego". 

Na dużym ekranie wystąpił tylko raz - w 1921 roku wcielił się w postać dziedzica Granowskiego w produkcji Ryszarda Bolesławskiego "Cud nad Wisłą". Co ciekawe, rolę filmowego syna Rapackiego zagrał Jerzy Leszczyński, czyli wnuk aktora. 

Wincenty Rapacki zmarł 12 stycznia 1924 roku w Warszawie. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim. 

jb 

90 lat temu, 12 marca 1934 roku, w Kochłowicach (obecnie jest to jedna z dzielnic Rudy Śląskiej) urodził się aktor Henryk Bista. Popularność przyniosły mu liczne role teatralne, w tym Gustawa-Konrada w pamiętnych "Dziadach" Adama Mickiewicza w reżyserii Macieja Prusa (1979). Publiczność zachwycał również w filmach - m.in. w "Piłkarskim pokerze" Janusza Zaorskiego (1989) i "Liście Schindlera" Stevena Spielberga (1993).

"On nie grał dla historii, ale dla zgromadzonej na sali publiczności"

Henryk Bista na deskach teatralnych zadebiutował w styczniu 1958 roku, czyli jeszcze przed ukończeniem studiów w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie. Zagrał wówczas dwie role - Lokalaja i Teofila - w przedstawieniu Tadeusza Rittnera "Głupi Jakub" w reżyserii Janiny Romanówny.

W kolejnych latach występował w warszawskim Teatrze Ateneum i Teatrze im. Jana Osterwy w Lublinie. Najdłużej jednak, bo przez prawie trzydzieści lat, związany był z gdańskim Teatrem Wybrzeże. To właśnie tam artystyczne umiejętności Bisty zostały docenione, a jego kariera nabrała rozpędu. Ze szczególnie wielkim uznaniem krytyków i publiczności spotkała się rola Łazarza, którą zagrał w "Tragedii o bogaczu i Łazarzu" w reżyserii Tadeusza Minca (1968), Jagona w "Otellu" William Shakespeare’a w reżyserii Marka Okopińskiego (1973) oraz Lucyfera w "Samuelu Zborowskim" Juliusza Słowackiego w reżyserii Stanisława Hebanowskiego (1977).

- Nie znam drugiego takiego aktora, który uzyskał to, co Henryk Bista. Miał wspaniałą dykcję, technikę mówienia i naprawdę szerokie możliwości aktorskie – powiedział reżyser i aktor Maciej Englert na antenie Polskiego Radia w 1997 roku. – Bardzo poważnie traktował teatr i to, co robił. Dzięki temu nie utracił tej strasznie ważnej dla aktora wewnętrznej potrzeby porozumiewania się z widzem. On nie grał dla historii, ale dla zgromadzonej na sali publiczności – dodał.

Zbigniew Zapasiewicz – aktorstwu poświęcił całe swoje życie

Zdaniem aktorki Olgi Sawickiej, to właśnie na teatralnych deskach Henryk Bista czuł się najlepiej.

- Teatr był dla niego sednem zawodu aktora, czymś takim zupełnie podstawowym. Bardzo kochał swoją pracę i szanował. To właśnie ona trzymała go przy życiu - wyznała w audycji Anny Retmaniak z cyklu "Portret słowem malowany". 

Kontrowersyjny Gustaw-Konrad w mickiewiczowskich "Dziadach" 

W 1979 roku Henryk Bista zagrał jedną ze swoich najważniejszych ról. Wcielił się wówczas w postać Gustawa-Konrada w "Dziadach" Adama Mickiewicza w reżyserii Macieja Prusa. Jego kreacja wzbudziła jednak wiele kontrowersji. Zdaniem licznych krytyków i widzów aktor nie był odpowiednim kandydatem do roli głównego bohatera. Gustaw-Konrad bowiem zazwyczaj jest utożsamiany z dwudziestoletnim młodzieńcem, a w dniu premiery spektaklu Henryk Bista miał już 45 lat.

"Dziady" po raz pierwszy, czyli Wyspiański tnie arcydzieło

- To prawda, że Bista bardzo mocno odbiega od utartego wyobrażenia o bohaterze romantycznym. Dlaczego więc się na niego zdecydowałem? Przede wszystkim ze względu na jego olbrzymie umiejętności. Naczelną i kluczową częścią "Dziadów" jest przecież "Wielka Improwizacja", a nie wydaje mi się, że w Polsce istnieje wielu aktorów, którzy byliby w stanie ją w sposób pełny, nieskreślony przedstawić. A Henryk Bista potrafił – tłumaczył reżyser Maciej Prus na antenie Polskiego Radia.

W 1992 roku w rozmowie z Ewą Heine aktor przyznał, że zupełnie nie spodziewał się otrzymania takiej oferty.

- Nigdy nie myślałem o tym, że kiedykolwiek będzie mi dane  zagrać Gustawa-Konrada. To byłoby bardzo nierozsądne z mojej strony, gdyby rola ta znajdowała się w sferze moich marzeń. Dlatego też propozycja Macieja Prusa była dla mnie ogromnym zaskoczeniem. Nie wahałem się jednak nawet sekundy i od razu ją przyjąłem. Dlaczego? Sam nie wiem – powiedział Henryk Bista na antenie Polskiego Radia. - Ale zgadzam się, ze stwierdzeniem, że jest to najbardziej kontrowersyjna rola w moim dorobku. Zgadzam się z tego prostego powodu, że taka jest opinia widzów, a aktor zawsze musi się z nią zgadzać, bo przecież to właśnie publiczność jest ostatecznym odbiorcą jego pracy - dodał.

Na wielkim ekranie 

Aktor występował również w filmach. Zazwyczaj wcielał się w role drugoplanowe lub epizodyczne. Najbardziej doceniane są kreacje, które stworzył na ekranie po 1980 roku. Mowa tu między innymi o oszukanym kliencie Rożku z "Vabanku" Juliusza Machulskiego (1981), właścicielu sklepu filatelistycznego w "Dekalogu X" Krzysztofa Kieślowskiego (1988), sędzi Jaskóle z "Piłkarskiego pokera" Janusza Zaorskiego (1989), Senatorze z "Lawy" w reżyserii Tadeusza Konwickiego (1989) oraz o Lowensteinie z "Listy Schindlera" w reżyserii Stevena Spielberga (1993).

- On zawsze dawał z siebie bardzo dużo ciepła i miłości. Swoją pracę zaczynał od zrozumienia postaci. Starał się pojąć, kim była naprawdę i dlaczego postępowała tak, a nie inaczej. To jest rzecz najważniejsza w aktorstwie, a dziś niestety mało ceniona - mówił aktor Michał Troński na antenie Polskiego Radia.

Henryk Bista znany jest również ze swojej roli Wielkiego Elektronika - szwarccharakteru występującego w "Akademii pana Kleksa" (1983) i "Podróżach pana Kleksa" (1986) w reżyserii Krzysztofa Gradowskiego. Na wielkim ekranie aktor po raz ostatni pojawił się w 1997 w komedii Olafa Lubaszenki "Sztos".

W ostatnich latach życia artysta związany był z zespołem Teatru Współczesnego w Warszawie. Henryk Bista zmarł 8 października 1997 roku w stolicy.

jb