Nim na Zygmuntowych skroniach spoczęła szwedzka korona, został on wybrany na króla Polski i zarazem Wielkiego Księcia Litewskiego po śmierci Stefana Batorego.
- Paradoks polega na tym, że i Jan, ojciec Zygmunta III, i sam Zygmunt nie kwapili się do objęcia polskiego tronu. Było to im właściwie niepotrzebne – podkreślał historyk prof. Jarema Maciszewski w audycji Katarzyny Kobyleckiej z cyklu "Królowie i książęta polscy".
27:42 zygmunt iii waza (1)___f 37004_tr_0-0_1107948213872bf6[00].mp3 Zygmunt III Waza cz.1 - audycja Katarzyny Kobyleckiej z cyklu "Polscy królowie i książęta". (PR, 31.07.1986)
Szwedzki tron był dziedziczny i z tego powodu o wiele atrakcyjniejszy od elekcyjnej władzy w Rzeczpospolitej. Jan był jednak politykiem, który kierował się dobrem Szwecji i postrzegał europejskie pole monarszej gry w szerszej perspektywie.
- Jan i Zygmunt nie mogą dopuścić, aby car Rosji był królem w Krakowie. To oznaczało zdecydowane przesunięcie układu sił w rejonie Morza Bałtyckiego – wyjaśniał prof. Jarema Maciszewski.
Fiodor Rurykowicz był obok Maksymiliana III Habsburga głównym pretendentem do polskiego tronu po śmierci Batorego. Obaj nie byli jednak do zaakceptowania przez prawdziwego "wicekróla" Polski, wszechwładnego hetmana wielkiego koronnego i kanclerza zarazem – Jana Zamoyskiego. To on, korzystając z jagiellońskich resentymentów związanych z osobą matki Zygmunta, Katarzyny Jagiellonki, wysunął kandydaturę Zygmunta Wazy na tron.
Zygmunt był przez Jana i Katarzynę wychowywany na katolika, co ułatwiło mu objęcie władzy, choć początki jego panowania wiązały się z rywalizacją stronnictwa Zamoyskiego z równie katolicką opozycją prohabsburską na czele ze znienawidzonymi przez kanclerza Zborowskimi. Niestety, wyznanie króla poruszyło lawinę, która doprowadziła do ruiny wizji polsko-litewsko-szwedzkiego imperium.
Jan Zamoyski (1542-1605, źr. Wikimedia Commons/dp
Król oskarżony o zdradę
Plany osadzenia Zygmunta na tronie szwedzkim były zupełnie zrozumiałe. Był to kraj w którym się wychował, szwedzki był jego pierwszym językiem. Z Rzeczpospolitą łączyło go jedynie odziedziczone po dziadku Zygmuncie Starym i wuju Zygmuncie Auguście imię oraz tradycyjna u polskich królów wiara katolicka. 5 sierpnia 1589 roku Zygmunt III spotkał się z ojcem w estońskim Rewlu.
-Tam dochodzi między nimi do porozumienia. Jan chce ratować dla Zygmunta tron szwedzki, ma bowiem świadomość, że Szwedzi nie lubią katolickiego Zygmunta. Wobec tego monarchowie opracowują następujące rozwiązanie: ustąpić tron polski Habsburgom i wydać Annę Wazównę za jednego z Habsburgów – wyjaśniał prof. Jarema Maciszewski. - Do tego Zamoyski dopuścić nie może. Dochodzi do sejmu inkwizycyjnego w 1592 roku, na którym król jest właściwie postawiony w stan oskarżenia.
Podczas trwających od 7 września do 19 października obrad królowi stawia się szereg zarzutów, w tym te dotyczące złamania przysięgi i spisku. Władca musiał ukorzyć się przed parlamentem, co dodatkowo osłabia jego pozycję w państwie.
Zapowiedzi problemów podczas koronacji
Po śmierci Jana w listopadzie 1592 roku Zygmunt III Waza został uznany przez szwedzką szlachtę królem. Na koronację król ruszył dopiero na początku roku 1594. Ta zwłoka mogła być spowodowana uniknięciem podejrzeń o porzucenie polskiej korony w kontekście zarzutów sejmu inkwizycyjnego. Ponadto wyjazd króla w obliczu problemów Rzeczpospolitej związanych z rebelią Kosińskiego – pierwszą kozacką rabacją – mógłby zachwiać jego pozycją w państwie.
28:40 zygmunt iii waza (2)___f 37073_tr_0-0_110794841378f971[00].mp3 Zygmunt III Waza cz.1 - audycja Katarzyny Kobyleckiej z cyklu "Polscy królowie i książęta". (PR, 31.07.1986)
Gdy Zygmunt przybył do Uppsali, był witany owacyjnie przez swoich nowych poddanych. Entuzjazm protestanckich w większości Szwedów studziła jedynie obecność w królewskim orszaku nuncjusza papieskiego Germanio Malaspiny, który przybył do Skandynawii z zadaniem nawrócenia odstępców od katolicyzmu.
Zdradzony przez stryja
Choć podczas koronacji Zygmunt zobowiązał się zachować wszystkie prawa przysługujące luteranom, to obecność katolików w orszaku władcy stała się dla protestanckiej szlachty dowodem kulturowej inności następcy tronu. Po koronacji Zygmunt powrócił do Rzeczpospolitej – w tamtym czasie nadal będącej istotniejszym z dwóch złączonych unią personalną państw.
Rządy w imieniu króla miała sprawować rada regencyjna, ale de facto władza spoczywała w rękach stryja Zygmunta – Karola Sudermańskiego. Niestety, Karol okazał się dla polskiego króla tym, kim był Klaudiusz dla szekspirowskiego Hamleta. Stryj pod nieobecność bratanka budował opozycję w oparciu o luterańską szlachtę. Dość powiedzieć, że już rok po koronacji Zygmunta doprowadził do wygnania ze Szwecji jego potencjalnych stronników – katolików.
Karol Sudermański, źr. Wikimedia Commons/dp
Polsko-litewska inwazja
Z polskiego punktu widzenia w obronie Karola można powiedzieć tyle, że sam Zygmunt nie do końca miał pomysł, w jaki sposób "pożenić" ze sobą dwa różne pod względem religii, kultury i języka państwa, poróżnione na dodatek sporem o obszar dzisiejszych republik bałtyckich. Nie uczynił wiele, by te bariery zburzyć, co jego ambitny stryj wykorzystał. Sam Zygmunt w pewnym momencie uświadomił sobie, że korona szwedzka wymyka mu się z rąk i lepiej postawić na umocnienie dynastii w Rzeczypospolitej.
- Uderzają imiona dzieci Zygmunta III. Władysław, który rodzi się jeszcze jako dziecko króla Polski i Szwecji otrzymuje imię założyciela dynastii Jagiellonów. Kolejni synowie otrzymują imiona po jagiellońskich przodkach. Idąca za tym ideologia dowodzi niezwykłego realizmu politycznego Zygmunta – podkreślał prof. Jarema Maciszewski.
Gdy w 1597 roku Riksdag – szwedzki parlament – wezwał polsko-szwedzkiego króla przed swoje oblicze, Zygmunt w końcu postanowił interweniować. Zorganizował przy pomocy polskiego sejmu wyprawę karną do Szwecji w celu obalenia rządów swojego regenta. Król liczył tutaj na znacznie większą interwencję – planował zorganizować prawdziwy desant, który miał być osłaniany przez… hiszpańską flotę.
W planach Zygmunta iberyjskie katolickie mocarstwo byłoby zainteresowane interwencją po stronie prawowiernego polskiego króla przeciwko jego zbuntowanym, luterańskim podwładnym. Hiszpanie byli jednak zbyt zajęci przygotowaniami do rozprawy z Anglikami, by wspomóc działania polskiego monarchy. Polski desant na szwedzkie wybrzeże odbył się bez hiszpańskiej pomocy. Wojska zajęły niebroniony Sztokholm i zdobyły twierdzę w Kalmarze, przegrały jednak z siłami Karola we wrześniu 1598 roku.
Początek katastrofy
Choć strony ogłosiły rozejm, los Zygmunta jako szwedzkiego króla był przesądzony. Szwedzi zaczęli postrzegać monarchę jako obcego tyrana i papistowskie zagrożenie zza morza. 24 lipca 1599 Riksdag zdetronizował Zygmunta, ale zgodził się obrać na króla jego syna, Władysława, pod warunkiem, że ten przybędzie do Skandynawii i zostanie wychowany w wierze luterańskiej. Gdy ta propozycja spotkała się ze stanowczą odmową Zygmunta w 1600 roku, szwedzki sejm odebrał polskiej linii Wazów prawo do dziedziczenia korony. Władzę w państwie objął Karol Sudermański, który został koronowany jako Karol IX Waza.
Zygmunt do końca życia uważał się za prawowitego króla Szwecji, jednak ani on, ani jego synowie nie zdołali sięgnąć po koronę przodków. Ich roszczenia były wygodnym pretekstem dla coraz agresywniejszej Szwecji do prowadzenia wojen przeciwko Rzeczpospolitej, które wypełniły połowę XVII wieku i doprowadziły w końcu do wyniszczającego najazdu, który przeszedł do historii pod nazwą potopu szwedzkiego.
bm
