"Betlejem polskie" Lucjana Rydla przyczynkiem do odrodzenia Polski

119 lat temu, 28 grudnia 1904 roku, odbyła się we Lwowie prapremiera spektaklu "Betlejem polskie", najwybitniejszego dzieła młodopolskiego poety Lucja Rydla.

Przedstawienie "Betlejem polskie" Lucjana Rydla w teatrze amatorskim w Czortkowie, 1933 r.

Foto: Narodowe Archiwum Cyfrowe/dp

"Betlejem polskie", napisane w formie krakowskich jasełek, było nie tylko przedstawieniem religijnym o ludowych cechach formalnych, z których przecież słynął Lucjan Rydel. Stało się też patriotyczną prezentacją losów Polski, z kulminacyjnym zawołaniem do jej odrodzenia.

Z tych też powodów utwór Rydla często prezentowano, szczególnie w okresie świąt Bożego Narodzenia, w Krakowie i innych miastach pod zaborami. Patriotyczną wymowę dzieła dostrzegano również w czasach współczesnych – jeszcze w w epoce PRL-u "Betlejem polskie" traktowano jako artystyczny wyraz nieposłuszeństwa wobec komunistycznej władzy (rolę zaborcy przejmował "bratni" Związek Radziecki).

Nie tylko Pan Młody 

Kim był Lucjan Rydel, wie chyba każdy - przecież to pierwowzór Pana Młodego z "Wesela" Stanisława Wyspiańskiego. Słynny dramaturg był gościem na ślubie i weselu Rydla z Jadwigą Mikołajczykówną, córką gospodarza z Bronowic, gdzie odbywała się uroczystość.

Jednak nie tylko te literackie reminiscencje powinni kojarzyć się nam z postacią Lucjana Rydla. "Betlejem polskie" należało do dzieł szczególnych i chyba najważniejszych w jego twórczości. Nie można też zapominać, że Rydel był również świetnym tłumaczem - tu na uwagę zasługują choćby fragmenty przełożonej przez niego "Iliady" Homera.

Ponadto w prawie całej twórczości tego młodopolskiego poety i pisarza pojawiały się tematy ludowe i nawiązania do polskiej historii. Sięgał też po konwencje baśniowe, choćby takie, których wyrazem są jasełka w formie typowej krakowskiej szopki.

Lucjan Rydel, "Betlejem polskie", spis postaci (Dział Wydawniczy Delegatury PCK przy 2 Korpusie, Bari 1946 r.). Fot. Polona

Noc porozbiorowa i nadzieja na Narodzenie

Na łamach Encyklopedii Teatru Polskiego opublikowano następujący opis "Betlejem polskiego": "Rydel przeniósł Betlejem z judejskiej krainy w nadwiślański pejzaż, nasycając powieść o narodzinach Zbawiciela realiami polskiej nocy porozbiorowej. Gwiazda betlejemska nie tylko wskazuje tu drogę do Żłóbka w nędznej, zgarbionej szopie krytej słomianą strzechą; jej blask symbolizuje również nadzieję na odzyskanie przez Polskę niepodległości. Z kolei Herod nie przypomina śmiesznej szopkowej kukły, ma on rysy zaborcy, samodzierżawnego tyrana tłumiącego powstańcze zrywy, represjonującego zniewolony naród za przywiązanie do mowy i wiary ojców".

Co charakterystyczne, osoby odwiedzające stajenkę są całkowicie na wskroś polskie. Matka Boska jest Częstochowska, Trzej Królowie, Kazimierz Wielki, Władysław Jagiełło i Jan III Sobieski, idą w orszaku innych postaci historycznych, bohatersko wpisujących się w historię Polski.

Natomiast pasterze odwiedzający stajenkę to polscy chłopi o polsko brzmiących imionach.

Warto też zauważyć, że konwencja Betlejem polskiego pozwalała w latach późniejszych "dokładać" kolejnych bohaterów do pierwowzoru. I tak można było zobaczyć Marszałka Piłsudskiego czy jego legionistów.

Sztuka "Betlejem Polskie" wystawiona na statku pasażerskim m/s "Batory" (data nieznana). Fot. NAC

Jednak to przede wszystkim pierwsze przedstawienie wywarło ogromny wpływ na publiczność i na krytyków.

W "Gazecie Lwowskiej" z 3 stycznia 1905 roku, zaledwie kilka dni po prapremierze, czytamy: "Urok niewypowiedziany ma ten utwór gołębiej prostoty i szczerego poetyckiego natchnienia, przetopiony w gorącym polskim sercu. Przenosi on widza czarem słów naiwnej kolędy w jego »dzieciństwo sielskie, anielskie«, stawia mu przed oczy przeszłość górną jego narodu, a dalej i wszystkie bóle, i wszystkie łzy, i klęski wszystkie aż po dzień dzisiejszy, krzepiąc wszakże otuchą, że są one złożone u stóp Bożego Dzieciątka, gdzie naród nasz ma przemożną Orędowniczkę w Tej, którą przed wiekami uznał za swoją królowę…".

PP

Źródło: Jerzy Jasiński, "Betlejem polskie" Lucjana Rydla, encyklopediateatru.pl