29 kwietnia 1832 roku trzynastoosobowa grupa emigrantów - a wśród nich gen. Józef Bem, historyk Teodor Morawski czy Andrzej Plichta, sekretarz Rządu Narodowego Królestwa Polskiego w powstaniu listopadowym – "utworzyli koło pod nazwaniem Towarzystwo Literackie Polskie". Narodził się jeden z najważniejszych ośrodków Wielkiej Emigracji.
05:42 wielka emigracja___2840_01_iv_tr_0-0_9862264f0866029[00].mp3 Wielka Emigracja - audycja Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika polska". (PR, 21.07.2001)
27:11 król de facto Audycja Elżbiety Bojarskiej pt. "Król de facto" poświęcona postaci Adama Jerzego Czartoryskiego. (PR, 29.07.1995)
Książę Adam
Jesienią 1931 roku, po klęsce powstania listopadowego, tysiące Polaków - żołnierzy, działaczy politycznych czy twórców - opuściło ojczystą ziemię i udało się na emigrację. Większość z nich, dwie trzecie ogółu, zamieszkało we Francji.
W Paryżu, który stał się głównym miejscem polskiego życia emigracyjnego, zaczęły powstawać pierwsze organizacje zrzeszające chętnych do działania Polaków: w 1931 zawiązał się Komitet Narodowy Polski na czele z Joachimem Lelewelem, dwa lata później słynny Hotel Lambert skupiony wokół księcia Adama Jerzego Czartoryskiego.
Środowisko związane właśnie z księciem Czartoryskim, należącym do najważniejszych i najbardziej wpływowych postaci Wielkiej Emigracji, postanowiło wiosną 1932 roku założyć Towarzystwo Literackie Polskie.
Patrioci chwytają za pióro
"Grono rodaków, będących już w stosunkach z dziennikarstwem francuskiem, uderzone potęgą opinii publicznej i mające przed oczyma świeże doświadczenie, ile nam zaszkodziło niedokładne na Zachodzie o sprawie polskiej pojęcie, powzięło myśl wzmocnić działanie na prasę, złączywszy się w ściślejszy związek", wspominał w latach 80. XIX w. działacz emigracyjny Lubomir Gadon.
Choć Towarzystwo odwoływało się w nazwie do literatury, od początku zakładało szerszą - przede wszystkim publicystyczno-polityczną - działalność. W uchwalonych przez wspomnianą trzynastoosobową grupę założycieli "Ustawach Towarzystwa Literackiego Polskiego" jako główny cel nowego związku wymienia się "zbieranie i ogłaszanie materiałów tyczących się dawnego Królestwa Polskiego, jego obecnego położenia lub pomyślności przyszłej". To wszystko zaś "w widoku zachowania i ożywiania w opinii narodów spółczucia, które dla Polski okazywały".
U narodzin Towarzystwa zatem, by przywołać wspomnienia Lubomira Gadona, stała garstka patriotów, którzy "pozbawioną szabli lub bagnetu ręką" chwycili za pióro, aby "dalej bronić sprawy i poruszyć opinię publiczną".
***
Czytaj także:
***
Kierunki działalności
Do podjęcia zaszczytnej funkcji prezesa Towarzystwa został zaproszony książę Adam Jerzy Czartoryski, a pierwsze posiedzenie związku odbyło się już 3 maja 1832 roku.
Działalność rosnącego z każdym rokiem Towarzystwa (po dziesięciu latach liczyło 163 członków) koncentrowała się na początku na publikowaniu ważnych dla sprawy polskiej artykułów w prasie francuskiej, na wygłaszaniu rozpraw czy przygotowywaniu corocznego memoriału, przede wszystkim dla polityków francuskich, na temat bieżącej "kwestyi polskiej".
Jednocześnie, w nawiązaniu do celu założycielskiego ("zbieranie i ogłaszanie materiałów tyczących się Królestwa Polskiego"), Towarzystwo skupiło się na szeroko pojętych sprawach naukowych. W tym celu utworzono Dział Nauk i Dział Umiejętności, Wydział Statystyczny, a w 1836 Wydział Historyczny.
Prezesem tego ostatniego był Julian Ursyn Niemcewicz, zaś w latach 1841-44 sam Adam Mickiewicz. Wydział Historyczny, do którego zadań należało przede wszystkim zbieranie tekstów związanych z dziejami Polski, usamodzielnił się w 1851 roku, przekształcając się w Towarzystwo Historyczne.
Trzy lata później z połączenia Towarzystwa Literackiego Polskiego i Towarzystwa Historycznego powstało Towarzystwo Historyczno-Literackie, które działało aż do lat 90. XIX wieku. Reaktywowano je po II wojnie światowej.
Biblioteka Polska i pisma Wieszcza
Największym osiągnięciem środowiska skupionego wokół Towarzystwa Literackiego Polskiego było utworzenie w 1838 roku Biblioteki Polskiej w Paryżu. Placówka - gromadząca ważny dla polskiego dziedzictwa księgozbiór, dokumentująca bieżące życie literackie Wielkiej Emigracji - działa po dziś dzień.
Towarzystwo, zwłaszcza już jako Historyczno-Literackie, organizowało także odczyty, dyskusje naukowe, wieczory muzyczne i poetyckie, uroczystości związane z kolejnymi rocznicami ustanowienia Konstytucji 3 maja i wybuchu powstania listopadowego. Wydawano również periodyk historyczny "Rocznik…", "Kronikę Emigracji Polskiej", a także istotne dla polskiej kultury na obczyźnie publikacje. Wśród nich warto wymienić choćby jedenastotomowe "Pisma" Adama Mickiewicza czy dzieła Juliana Ursyna Niemcewicza.
***
Czytaj także:
***
"Według mojego przekonania jest iluzją rachować na to - podkreślał w swej "Mowie" ks. Adam Czartoryski na posiedzeniu Towarzystwa Literackiego Polskiego w 1840 roku - że Europa, której oziębłość polityczną mogliśmy ocenić, zechce kiedykolwiek wskrzeszenie Polski wciągnąć do systematu swojej polityki, jeśli sami Polacy nie dochowają narodowego życia, jeśli się nie usposobią do walki".
Powstałe 190 lat temu Towarzystwo Literackie Polskie było żywym świadectwem owej postawy, że - mimo trudnych emigracyjnych okoliczności - należy dbać o dochowanie "narodowego życia". Zwłaszcza jeśli ma się do dyspozycji oręż znakomity: słowo.
jp
Źródła:
L. Gadon, "Z życia Polaków we Francyi: rzut oka na 50-letnie koleje Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu", 1832-1882, 1883; A. Mazanek, "Towarzystwo Historyczno-Literackie", w: "Literatura Polska, przewodnik encyklopedyczny", Warszawa 1985.
