Radio, które zostało wynalezione pod koniec XIX wieku przez Włocha Guglielmo Marconiego, trafiło do stolicy Polski w 1925 roku. Rok później rozpoczęła regularną emisję pierwsza polska stacja radiowa – obecna Jedynka.
Warszawa upomina się o program
Polskie Radio od samego początku stało się jedną z najważniejszych instytucji odrodzonej Polski. Pełniło również, o czym przypominał w audycji z 2012 roku historyk prof. Rafał Habielski, funkcję konsolidacyjną, spajającą duży i zróżnicowany, poraniony zaborami kraj. Stąd potrzeba centralnej, ogólnopolskiej anteny, ale i jednocześnie – zapotrzebowanie na rozgłośnię regionalną.
– Program ogólnopolski, dzięki radiostacji w Raszynie, słuchany był przez cały kraj, przez mieszkańców miast i wsi. A Warszawa upominała się o swój lokalny stołeczny program – mówiła w audycji poświęconej radiowym dziejom dziennikarka Maria Bobrowska.
40:04 historia polskiego radia___3696_95_iv_tr_0-0_9992828173c73c2[00].mp3 "Warszawa II". Audycja Marii Bobrowskiej poświęcona działalności Polskiego Radia w latach 1937-1939 (PR)
Tak doszło do powstania kolejnego programu Polskiego Radia: Warszawy II.
- Miała to być rozgłośnia o wyraźnej tożsamości. Takie eleganckie radio o własnym stylu i własnym tonie. Lokalne, warszawskie, ale i oferujące na przykład muzykę taneczną – opowiadał prof. Rafał Habielski.
Zasięg rozgłośni Warszawa II, 1938 r., w: "Radio w Polsce 1935-1938", Warszawa 1938. Fot. Archiwum PR
Sygnał jest od Chopina
Jak początki Warszawy II wyglądały w praktyce?
Warszawa II nadawała, od 1 marca 1937 roku, na fali 216,8 m z Fortu Mokotowskiego. Studia spikerskie, podobnie jak i studio orkiestrowe, mieściły się jednak w gmachu Polskiego Radia przy ul. Zielnej 25.
Nowej rozgłośni słuchać można była na obszarze stolicy i województwa warszawskiego (ale już w 1939 zasięg Warszawy II obejmował połowę kraju).
Początkowo program trwał kilka popołudniowych godzin, od kwietnia pojawiły się audycje i w nocy (po godzinie, w której kończyła nadawanie Warszawa I). Pod koniec 1937 Warszawa II pojawiała się już na około pięciu godzin dziennie.
Dodać można jeszcze, że sygnałem Warszawy II były pierwsze takty "Poloneza A-dur" Fryderyka Chopina. Wcześniej melodia ta pełniła funkcję sygnału Warszawy I, jednak ten został zamieniony po śmierci marszałka Piłsudskiego w roku 1935 na takty z pieśni legionistów "My, Pierwsza Brygada".
Studio Warszawy II dla orkiestry symfonicznej przy ul. Zielnej w Warszawie
Radio o własnym stylu
Pracą Warszawy II kierował Zenon Kosidowski - pisarz, eseista i poeta.
Wśród tematów ówczesnego Programu II Polskiego Radia dominowały, jak na kanał regionalny przystało, problemy lokalne. Ale, zważywszy na stołeczny i wielkomiejski charakter anteny, starano się – jak to ujął prof. Habielski – by było to radio "eleganckie", o własnym stylu.
Stąd dużo różnego typu muzyki, w tym tanecznej czy jazzu (nieprzypadkowo w gmachu przy Zielnej przygotowano studio dla radiowej orkiestry). Kuźnią młodych muzycznych talentów w stacji Warszawa II zajmował się natomiast "Kącik solisty".
Popularnością cieszyły się również antenowe dialogi Tadeusza Bocheńskiego (spikera rozgłośni warszawskiej) z Jerzym Rolandem (autorem tekstów, spikerem i aktorem). Źródłem inspiracji do tych audycji, pełnych ironicznego dowcipu, były kulturalne plotki w kawiarniach: "Europejska" oraz "SIM" ("Sztuka i Moda" – przy ul. Królewskiej w Warszawie, nazywanej też elitarnym salonem literacko-muzycznym stolicy).
Przykładowy program Warszawy II z 20 kwietnia 1937 r., "Antena" 1937, nr 16. Fot. Archiwum PR
Rozgłośnia specjalizowała się także w nadawaniu słuchowisk na żywo w prężnie rozwijający się teatrze radiowym zwanym Teatrem Wyobraźni. Czuwał nad tym Witold Hulewicz, kierownik ówczesnego działu literackiego Polskiego Radia. Jednym ze spikerów Warszawy II był natomiast, szybko zdobywający uznanie jako świetny radiowy głos, Jeremi Przybora.
Nikt nie mógł przypuszczać, że ta ambitna stołeczna antena dwa i pół roku od swojego powstania odegra historyczną rolę w czasie, kiedy na Warszawę spadną niemieckie bomby.
Bohaterska Warszawa II
31 sierpnia 1939 roku Warszawa II transmitowała recital pianisty Eustachego Horodyskiego wykonującego m.in. "Wariacje c-moll" Beethovena. Na pięć minut przed północą zakończył się program transmisją muzyki tanecznej z dansingu w warszawskim "Cafe Clubie".
Pierwszego września Polskie Radio nadało komunikat o wybuchu wojny.
Audycje Warszawy I zakończono po północy z 6 na 7 września. Ale już 7 września odezwała się Warszawa II, uruchomiona na rozkaz dowódcy obrony Warszawy gen. Waleriana Czumy i cywilnego komendanta obrony stolicy prezydenta Stefana Starzyńskiego.
To właśnie Warszawa II przekazywała wiadomości ze świata i informacje o tym, co dzieje się w stolicy. To Warszawa II ogłaszała alarmy przeciwlotnicze, nadawała przemówienia prezydenta Stefana Starzyńskiego i komunikaty pułkownika Wacława Lipińskiego, szefa propagandy Dowództwa Obrony Warszawy.
W studiu przy ulicy Zielnej nadawano komunikaty, ostrzeżenia, przemówienia, ale także muzykę na żywo. 23 września 1939 roku na antenie Warszawy II po raz ostatni dał recital utworów Chopina Władysław Szpilman. Chwilę później niemieckie bomby spadły na elektrownie warszawską na Powiślu i Warszawa II niemalże zamilkła.
Niemalże, bo korzystano jeszcze z krótkofalówek. W ten sposób nadano ostatni komunikat Polskiego Radia w 1939 roku.
29:39 WARSZAWA DWA.mp3 Audycja Ewy Prządki na temat historii Warszawy II w okresie II wojny (PR, 2012)
Cenzura i muzyka "demokracji ludowej"
Po wojnie drugi ogólnopolski program Polskiego Radia został uruchomiony 3 października 1949 roku. "Bez przerw, od świtu do nocy pracują radiostacje w nowym programie" - głosił tytuł w "Życiu Warszawy" informujący czytelników o uruchomieniu ówczesnej (jakże różniącej się od tej, którą znamy dziś) Dwójki.
– Radio miało służyć władzy – przypominał w audycji Hanny Marii Gizy prof. Rafał Habielski. – Od początku prasa i radio były traktowane jako własność władzy. Miały realizować jej interesy. Nie oznaczało to, że media nie dysponowały pewnym marginesem swobody, możliwościami odpowiadania na potrzeby słuchaczy, ale treści były kontrolowane i musiały być zgodne z interesami rządzących. A cenzura funkcjonowała od 1945 roku.
Nawet w dziedzinie wydawałoby się tak apolitycznej jak muzyka klasyczna panowały hierarchie i próby kontrolowania.
- Klasykę można było nadawać zawsze, Mozarta, Beethovena, oczywiście Chopina – wspominał Bogdan Pilarski, muzykolog związany z Polskim Radiem od przełomu lat 40.i 50. – Ale były preferencje, aby wykonywać na przykład muzykę radziecką i krajów tak zwanej demokracji ludowej.
57:48 KLCW RADIOOOO.mp3 Dyskusja o historii Programu 2 Polskiego Radia. Udział biorą: prof. Rafał Habielski, Bohdan Pilarski oraz Edward Pałłasz. Audycja Hanny Marii Gizy z cyklu "Klub Ludzi Ciekawych Wszystkiego" (PR, 2.03.2012)
Między Jedynką a Dwójką
Co istotne jednak z punktu widzenia dziejów radiowej Dwójki, przez pierwsze powojenne dekady trudno wyodrębnić jej osobny, odróżniający od Programu I, nurt.
– Jeśli chodzi o radiowe gatunki i formy, którymi się posługiwano, było to jeszcze bardzo podobne – podkreślał prof. Rafał Habielski. - Argumentem na rzecz tej tezy może być przesuwanie audycji z jednego programu do drugiego. Natrafiłem na przykład na informację, że kabaret "Eterek" Jeremiego Przybory wystartował właśnie w Dwójce, a potem został przesunięty do Programu I.
Brak osobnych i programowo wyrazistych anten wynikał z ówczesnej struktury Polskiego Radia.
– Nie było dyrektorów anten. Te podlegały naczelnym redakcjom – przypominał Edward Pałłasz, kompozytor i dyrektor Programu II Polskiego Radia w latach 1995-1998. – Była zatem Naczelna Redakcja Publicystyki, Wiadomości Literacka i Muzyczna. I te redakcje decydowały, co gdzie się pojawi.
Przykładowy program radiowej Dwójki z 15 października 1949 r. "Radio i Świat" 1949, nr 41. Fot. Archiwum PR
"Igraszki wiosenne" i "śladem miliardów"
O niejednorodnym charakterze radiowej Dwójki wiele mówią jej ramówki z lat 60., 70. i 80. XX wieku. Możemy o nich usłyszeć w audycjach przygotowanych przez Joannę Szwedowską i Ewę Stocką-Kalinowską w 2007 roku.
21:44 ramówka 1967.mp3 Z ramówki Dwójki: rok 1967, 1977, 1987 i 1997. Nagrania zaczerpnięte z audycji Joanny Szwedowskiej i Ewy Stockiej-Kalinowskej z cyklu "Kalendarz kulturalny" (PR, 2007)
Rok 1967. Wczesnym rankiem w Programie II można było na bieżąco poznać "stan pogody i wiadomości", był też "Głos mazowieckiej wsi" czy podstawowy kurs angielskiego. Ale już popołudniami o wiele więcej muzyki, co ciekawe: w danym dniu akurat z Czechosłowacji (o 14.00 "Igraszki wiosenne", czyli nagrania nadesłane przez radiofonię czechosłowacką, a o 21.45 - koncert czechosłowackiej muzyki rozrywkowej i tanecznej).
Dekadę później – jakby więcej spraw przyziemnych. Pojawiają się takie cykle, jak "Z robotniczego rodowodu", "Zapraszamy do myślenia" (żeby nie było wątpliwości: o polityce kadrowej i szkoleniach pracowniczych), "Śladem inwestowanych miliardów". Na szczęście tuż obok wciąż literatura i muzyka.
W jednej z ramówek lat 80. znajdziemy natomiast i koncert Wielkiej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia i Telewizji w Katowicach, i koncert chopinowski. W nagraniu dotyczącym lat 90. zachowały się zaś obawy ówczesnych publicystów, że Dwójce ("jedynemu radiu, które z założenia pomija komercję, daje do myślenia i myśleć pozwala") grozi zamknięcie.
Pierwszy kompakt i inne rewolucje
Powojenne dzieje radiowej Dwójki to m.in. także audycje młodzieżowe i dwie ważna techniczne premiery.
O programach dla młodych słuchaczy, a szczególnie o cyklu "Błękitna Sztafeta", opowiadali w 2012 roku dziennikarze Maria Szul i Henryk Sytner. Natomiast o pierwszej emisji płyty kompaktowej (zwanej wtedy laserową) na antenie Polskiego Radia mówił Tomasz Szachowski.
23 lipca 1983 roku w Programie II właśnie, w prowadzonym przez Tomasza Szachowskiego "Wieczorze płytowym", miało miejsce to szczególne wydarzenie. – Prezentacja odbyła się w Studiu S-2 z udziałem sporego grona zaproszonych kolegów, także z innych programów Polskiego Radia – wspominał dziennikarz Dwójki.
Jako ciekawostkę można dodać, że Tomasz Beksiński, późniejszy legendarny dziennikarz Trójki, współprowadził w Dwójce "Wieczór płytowy", jak również inną ówczesną Dwójkową audycję: "Romantycy muzyki rockowej".
07:53 Tomasz Szachowski cd historia.mp3 Tomasz Szachowski o pierwszych płytach kompaktowych w Programie 2 Polskiego Radia. Audycja Moniki Pilch z cyklu "Notatnik Dwójki" (PR, 29.02. 2012)
Dwie dekady wcześniej, bo 7 lipca 1961 roku, nastąpiła z kolei eksperymentalna jak na polskie warunki prezentacja stereofonii. Radiowa Dwójka połączyła się z audycją "Eureka" nadawaną w 2 Programie TVP. Jeden kanał dźwiękowy przekazywany był przez Program 2, drugi zaś przez nadajnik telewizyjny…
Lutosławski, pisarze i "Prix Italia"
Z innych wartych odnotowania punktów z kalendarium Dwójki dekad powojennych należałoby przywołać jeszcze przynajmniej kilka.
1 listopada 1957 roku powołano związane z Programem II Studio Eksperymentalne Polskiego Radia - czwarte w kolejności profesjonalne centrum twórczości elektronicznej w Europie, w którym swoje pierwsze kroki stawiali tak wybitni twórcy jak Krzysztof Penderecki.
W 1974 roku Naczelna Redakcja Muzyczna wprowadziła na antenę radiowej Dwójki cykl przedstawiający twórczość polskich kompozytorów. Pierwsza audycja nosiła tytuł "Dzieła Witolda Lutosławskiego".
28 sierpnia 1981 roku w Programie II Polskiego Radia nadano reportaż Janiny Jankowskiej "Polski Sierpień" nagrodzony miesiąc później główną nagrodą na Międzynarodowym Konkursie Sztuki Radiowej "Prix Italia".
Od 13 grudnia 1981 do 17 stycznia 1982 roku emisja programu była zawieszona w związku z wprowadzeniem stanu wojennego w Polsce.
Radiowy Festiwal Twórczości Zbigniewa Herberta w Dwójce, 1993 rok (plakat wydarzenia). Fot. Archiwum PR
Dwójka, antena inna niż wszystkie
Od 1983 roku radiowa Dwójka zaczęła funkcjonować jako antena z odrębną dyrekcją i zespołem. W skład tego zespołu weszła wówczas m.in. większość dziennikarzy z Naczelnej Redakcji Literackiej. W ogóle trzeba zaznaczyć, że z radiową Dwójką związanych było wielu pisarzy, choćby Władysław Terlecki (od 1966 do 1981 roku prowadził dwa cykle "Wspominamy debiuty" i "Prozatorskie początki")czy Jerzy Krzysztoń (w Programie 2 miał swoją "Pocztę literacką", w której omawiał nadesłane przez słuchaczy utwory poetyckie i prozatorskie).
Nową, znaną po dziś formułę tej wyjątkowej anteny – formułę niejako nawiązującą do Warszawy II, opartą na muzyce poważnej, literaturze, informacji i publicystyce kulturalnej – wprowadziła Elżbieta Markowska, dyrektor Programu II PR w latach 1991-1995, a następnie 1999-2007.
Program 2 Polskiego Radia stał się już na dobre anteną muzyczno-literacką, nadającą muzykę klasyczną i współczesną, jazz, muzykę ludową (z Dwójką związany jest przecież tworzony przez Radiowe Centrum Kultury Ludowej Festiwal Muzyki Folkowej Polskiego Radia "Nowa Tradycja"!), słuchowiska oraz informacje i audycje kulturalne.
jp
Źródła: Archiwum Polskiego Radia; "O historii literatury radiowej à rebours". Rozmowa Żanety Nalewajk z Iwoną Smolką i Ewą Stocką-Kalinowską, "Tekstualia", 2013/1. Mirosława Wielopolska-Szymura, "Dwójka – radio z kulturą. O kulturotwórczej misji Programu II Polskiego Radia. Ujęcie monograficzne", "Media – Kultura – Komunikacja Społeczna" 12/4, 2016.
