822 lata temu, 13 marca 1202 roku, w Kaliszu zmarł Mieszko III Stary, syn Bolesława Krzywoustego, książę wielkopolski i krakowski, książę zwierzchni Polski. Przez całe swoje, wyjątkowo długie, życie rywalizował z krewnymi o władzę w państwie.
Testament Krzywoustego
Mieszko III przyszedł na świat ok. 1122 roku jako piąty z siedmiu synów władcy Polski Bolesława Krzywoustego, co nie dawało mu wielkich szans na objęcie książęcego tronu w państwie piastowskim. Jego pozycja uległa poprawie po śmierci dwóch starszych braci - Kazimierza i Leszka - nadal jednak w kolejce po schedę po ojcu stali przed nim Bolesław Kędzierzawy i sporo od obu starszy brat przyrodni Władysław Wygnaniec.
Bolesław Krzywousty, by uniknąć bratobójczych walk swoich synów, zdecydował o podzieleniu władzy w państwie. Zgodnie z testamentem, który wszedł w życie w chwili śmierci władcy w 1138 roku, każdy syn otrzymał we władanie swoją dzielnicę, zaś najstarszy z Piastów (senior) sprawował władzę zwierzchnią nad podporządkowanymi mu pozostałymi książętami (juniorami).
Zgodnie z wolą ojca Władysławowi przypadł w dziedziczne władanie Śląsk oraz Małopolska jako dzielnica senioralna. Bolesław Kędzierzawy rządził Mazowszem, Mieszko Stary Wielkopolską, Henryk ziemią sandomierską, a Kazimierz Sprawiedliwy (urodzony w roku śmierci ojca) pozostał przy matce, która otrzymała ziemię łęczycką.
Droga do władzy
Zgoda w państwie piastowskim nie trwała jednak długo. Władysław Wygnaniec dążył do pełni władzy w Polsce, natomiast matka jego przyrodnich braci - Salomea - nie chciała pogodzić się z podrzędną rolą jej synów. W 1142 roku wybuchła wojna domowa (z udziałem wojsk ruskich, czeskich i niemieckich), która trwała do 1146 roku.
Początkowo zwycięski Władysław stracił poparcie możnych, którzy obawiali się utraty wpływów pod rządami silnego władcy. W czasie wyprawy Wygnańca na Wielkopolskę wybuchł bunt, który sparaliżował kampanię wojenną księcia i ostatecznie doprowadził go do upadku i wygnania. Na zwycięstwo juniorów niewątpliwy wpływ miała udana obrona Poznania, którą prawdopodobnie dowodził sam Mieszko III.
Władzę senioralną przejął wówczas Bolesław Kędzierzawy. Władysław próbował jeszcze odzyskać tron przy wsparciu władców Niemiec, ale hołd lenny złożony w 1157 roku przez Kędzierzawego cesarzowi Fryderykowi Barbarossie przypieczętował porażkę najstarszego z Piastów, który zmarł dwa lata później.
Kędzierzawy, który był skutecznym politykiem i potrafił żyć w zgodzie z możnymi, sprawował władzę zwierzchnią w Polsce niemal trzydzieści lat. Mieszko III przez większość tego czasu pozostawał lojalny wobec starszego brata. Wyjątkiem był udział w przygotowywanym przez możnych i Kazimierza Sprawiedliwego spisku wymierzonym we władcę ok. 1166 roku.
Konflikt, którego zarzewiem było niezadowolenie z podziału ziem po zmarłym bracie Henryku, został ostatecznie zażegnany i Mieszkowi pozostało cierpliwie czekać na śmierć starszego brata, by móc przejąć władzę nad całym krajem. To nastąpiło w 1173 roku.
Rządy silnej ręki
Rządy Mieszka III nie cieszyły się jednak dużą popularnością. Książę, podobnie jak jego przyrodni brat Władysław Wygnaniec, był zwolennikiem silnej władzy, której nie chciał dzielić z możnymi i juniorami. Do zwyczajowego miana księcia Polski dodawał określenie "najwyższy", żeby jeszcze bardziej podkreślić swoją pozycję.
Rządy silnej ręki, które zagrażały wpływom mieszkańców kraju, równocześnie wzmacniały pozycję Polski.
40:41 historia żywa_ polska piastowskaj czasów mieszka iii starego 2020.mp3 O czasach rywalizacji Mieszka III i Kazimierza Sprawiedliwego opowiada historyk prof. Andrzej Nowak. Audycja "Historia żywa" przygotowana przez Dorotę Truszczak (PR, 9.11.2020)
- Mieszko konsekwentnie podejmuje wysiłki nie tylko w obronie władzy dla niej samej, ale po to, ażeby realizować interes polityczny państwa piastowskiego. To są ważne karty w historii tego władcy - mówił prof. Andrzej Nowak.
Działania Mieszka III Starego doprowadziły do umocnienia polskich wpływów na Pomorzu Zachodnim i Pomorzu Gdańskim. Zmusił także do posłuszeństwa krewnych, którzy za Kędzierzawego niemal autonomicznie rządzili Śląskiem, przez co stale odseparowywali tę dzielnicę od państwa.
Zdaniem prof. Andrzeja Nowaka rządy Mieszka stawiają nas przez dylematem, z którym wielokrotnie mierzyliśmy się w późniejszej historii naszego kraju.
- Czy jesteśmy za silną władzą królewską, państwową, rządową, która może skuteczniej reprezentować Polskę na arenie zewnętrznej, czy jesteśmy za zabezpieczeniem się przed nadużyciami tej władzy, czyli jej osłabieniem po to, żebyśmy się mogli czuć w kraju, w którym mieszkamy, nieco bezpieczniej? To jest dylemat, który niełatwo usunąć. Mieszko jest niewątpliwie po stronie tych, którzy uważają, że najważniejsza jest silna władza, która może skutecznie realizować interes państwowy - mówił historyk.
Ograbianie poddanych
Pragnienie wzmocnienia autorytetu władcy przez Mieszka szło w parze z potrzebą wzbogacenia się kosztem poddanych. Władca czynił to dwoma drogami. Po pierwsze kładł nacisk na surowe egzekwowanie kar pieniężnych za łamanie prawa. Często chodziło o sprawy błahe, które nie zagrażały bezpieczeństwu publicznemu.
Drugą, o wiele bardziej dokuczliwą, metodą bogacenia się była regularna przymusowa wymiana pieniądza. Polegała ona na unieważnieniu dotychczasowej monety i przymusie wymienienia jej w stosunku jeden do jednego na nową, zawierającą mniejszą zawartość srebra. Były to metody znane w średniowiecznej Europie i Polsce, jednak za rządów Mieszka osiągnęły swój szczyt.
Nowe monety były bite w mennicy Mieszka. Na niektórych zachowanych do dzisiaj widniał napis określający władcę mianem króla Polski.
- Te monetki były tłoczone przez żydowskich przedsiębiorców, którzy kierowali mennicą księcia. W związku z tym napis, który mówi o Mieszku jako królu Polski, był wytłoczony nie po łacinie, tylko po hebrajsku, co czyni te monety tym większą rzadkością i ciekawostką w naszej historii - mówił w audycji Polskiego Radia prof. Andrzej Nowak.
Co więcej, Mieszko rzadko przebywał w Krakowie, a rządy wolał sprawować z Wielkopolski, czym zniechęcał do siebie małopolskie elity.
"Nie miał szczęścia z synami"
Mieszko III Stary dbał także o wzmocnienie swojej pozycji na arenie międzynarodowej. W 1147 roku uczestniczył wraz z książętami niemieckimi w krucjacie przeciwko pogańskim Słowianom połabskim.
- Wiedział, jak ważne jest, by mieć po swojej stronie silnych sojuszników - mówił prof. Andrzej Nowak.
Wiedział też, że doskonałą metodą jest prowadzenie przemyślanej polityki matrymonialnej. Sam Mieszko bowiem jako nastolatek poślubił kilkuletnią Elżbietę Węgierską z potężnej dynastii Arpadów. Po jej śmierci ożenił się z Eudoksją, córką wielkiego księcia kijowskiego. Z obu małżeństw doczekał się 10 dzieci.
Córki Mieszka zostały żonami książąt czeskich, niemieckich i pomorskich. Dla samego władcy najważniejszym spośród mariaży okazał się ślub Anastazji z księciem szczecińskim Bogusławem I. Zięć ten okazał się być bardziej lojalny wobec Mieszka niż jego najstarszy syn Odon. Spośród pozostałych wiernych ojcu synów - Stefana, Bolesława, Mieszka i Władysława Laskonogiego - jedynie ten ostatni przeżył długowiecznego Mieszka III Starego.
- Nie miał szczęścia z synami - podsumował prof. Andrzej Nowak.
Nagrodzony upór
W 1177 roku małopolscy możni zbuntowali się przeciwko Mieszkowi III i przekazali władzę Kazimierzowi Sprawiedliwemu, ostatniemu z żyjących synów Krzywoustego. W Wielkopolsce natomiast władzę przejął sprzymierzony ze Sprawiedliwym Odon.
Mieszko III wsparcie znalazł u księcia Bogusława I, przy pomocy którego w 1181 roku pokonał pierworodnego (i wyrodnego) syna i odzyskał panowanie nad rodzinną dzielnicą. Nie pogodził się również z utratą władzy zwierzchniej, ale walka o krakowski tron z młodszym bratem okazała się dużo trudniejszym wyzwaniem.
Zdobył Kraków w 1191 roku, ale bardzo szybko ponownie go opuścił. Nawet śmierć Kazimierza Sprawiedliwego trzy lata później nie oznaczała przejęcia władzy przez Mieszka. Tron w Krakowie objął kilkuletni syn zmarłego Leszek Biały, a opiekę nad nim sprawowała jego matka Helena i małopolscy możni.
Mieszko ponownie postanowił siłą sięgnąć po pełnię władzy, która zgodnie z testamentem ojca mu się należała, i poprowadził przeciwko zwolennikom Leszka armię. We wrześniu 1195 roku doszło do bitwy nad Mozgawą, zakończoną zwycięstwem Mieszka, ale przypłaconym śmiercią syna Bolesława. Krwawy bój wciąż nie rozstrzygnął sporu.
Ostatecznie po długich negocjacjach w 1198 roku Mieszko III zawarł kompromis z Heleną, zgodnie z którym obejmował tron w Krakowie, pod warunkiem, że jego następcą będzie Leszek Biały. Dopiął swego w wieku 76 lat.
- Zdecydował się na kompromis z reprezentantką obozu wroga, po to, by mieć tę chwilę satysfakcji, że znów jest księciem seniorem - mówił prof. Andrzej Nowak.
***
Zgodnie z przewidywaniami rządy Mieszka III Starego nie trwały długo. Książę zmarł 13 marca 1202 roku w Kaliszu.
th
Przy pisaniu tego artykułu korzystałem z:
P. Wiszewski, Mieszko III Stary i jego czasy, w: "Poczet polskich królów i książąt", 2004.
