Pierwszą próbę utworzenia getta w Warszawie Niemcy podjęli już na początku listopada 1939 roku. Na zwołanym posiedzeniu Judenratu funkcjonariusze SS ogłosili, że wszyscy Żydzi w ciągu trzech dni mają zostać skoncentrowani na terenie dzielnicy żydowskiej. Kilkudniowe pertraktacje z Niemcami, prowadzone przez delegację Judenratu na czele z Adamem Czerniakowem, spowodowały tymczasowe odstąpienie od planu.
23:30 Dziennik Adama Czerniakowa.mp3 Dziennik Adama Czerniakowa, prezesa Gminy Żydowskiej – dokument tragedii getta warszawskiego. Archiwalna audycja Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. (18.04.1993)
Jednak od połowy listopada przy wylotach niektórych ulic dzielnicy żydowskiej władze niemieckie zaczęły umieszczać pierwsze ogrodzenia z drutu kolczastego oraz tablice z napisami "Zaraza, wstęp dla żołnierzy wzbroniony".
16 listopada 1940 Niemcy utworzyli getto w Warszawie, największe w okupowanej Polsce. Na obszarze 307 ha znalazło się około 400 tysięcy Żydów, zmuszonych do życia w nieludzkich warunkach.
Powstanie w getcie warszawskim - zobacz serwis edukacyjno-społeczny
Niemieckie plany
30 listopada 1939 szef dystryktu warszawskiego Ludwig Fischer wydał rozporządzenie dotyczące obowiązkowego noszenia przez Żydów specjalnych opasek. W celu lepszej organizacji prac nad utworzeniem getta w Warszawie 23 stycznia 1940 powołany został Wydział Przesiedleń w Urzędzie Szefa Dystryktu. Na jego czele stanął Waldemar Schön, przedwojenny współpracownik Hansa Franka i Ludwiga Fischera. Wydział do marca 1941 roku sprawował cywilny nadzór nad gettem. Po jego rozwiązaniu rolę tę przejął urząd komisarza żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej.
Schön początkowo planował utworzenie getta na Pradze. Jego zdaniem dzięki temu w sposób naturalny ludność żydowska oddzielona zostałaby od lewobrzeżnej Warszawy. Koncepcja ta spotkała się z krytyką m.in. Zarządu Miasta, który argumentował, że doprowadzi ona do dużych problemów gospodarczych, wynikających m.in. z tego, że Żydzi stanowią ogromną większość rzemieślników warszawskich. Ponadto zwracano uwagę na problemy aprowizacyjne, które musiałyby pojawić się w sytuacji izolowania tak wielkiej liczby ludzi w jednej dzielnicy. W drugiej połowie marca 1940 roku władze niemieckie zażądały od Judenratu, by na własny koszt rozpoczął budowę muru wokół dzielnicy żydowskiej.
W tym samym czasie doszło w Warszawie do zamieszek antysemickich. Polscy chuligani, inspirowani przez Niemców, bili Żydów, wznosili antysemickie okrzyki oraz rabowali żydowskie sklepy i mieszkania. Zajścia te, rejestrowane przez Niemców, miały uzasadniać konieczność przeniesienia ludności żydowskiej do getta dla jej ochrony przed Polakami.
Budowa
Nowa koncepcja Wydziału Przesiedleń pojawiła się w kwietniu 1940 roku. Zakładała ona utworzenie getta na peryferiach Warszawy. Miało się ono składać z dwóch części. Pierwsza obejmowałaby teren Woli i Koła, druga Grochowa. Akcja miała rozpocząć się w lipcu i zakończyć przed zimą. W czerwcu 1940 roku zamknięto prace nad budową muru. Na granicach "obszaru zagrożonego epidemią" umieszczono tablice ostrzegawcze. W zarządzeniu wydanym 7 sierpnia 1940 władze niemieckie nakazywały ludności żydowskiej natychmiastowe opuszczenie dzielnicy niemieckiej. W dzielnicy polskiej mogła ona pozostać jeszcze przez jakiś czas. Natomiast Żydzi przybywający do Warszawy mieli obowiązek kierować się wyłącznie do otoczonej murem dzielnicy.
Pamięci Polaków Ratujących Żydów - zobacz serwis historyczny
We wrześniu akcja przesiedlania Żydów z aryjskiej części miasta rozszerzała się, a jednocześnie plany dotyczące obszaru getta ciągle się zmieniały. 13 września 1940 gubernator Frank wydał rozporządzenie o ograniczeniu swobodnego wyboru zamieszkania i pobytu w Generalnym Gubernatorstwie. Dokument ten stał się formalną podstawą do tworzenia gett na terenie GG.
Piekło w środku miasta
2 października 1940 szef warszawskiego dystryktu Fischer podpisał oficjalne zarządzenie o utworzeniu getta. Załączony do niego został spis ulic wyznaczających granicę dzielnicy żydowskiej. Kolejna decyzja Fischera, wydana dziesięć dni później, dotyczyła podziału Warszawy na trzy dzielnice mieszkaniowe: niemiecką, polską i żydowską. Granice getta od października do połowy listopada wciąż jeszcze ulegały zmianom. Wśród ludności żydowskiej panowała atmosfera paniki i chaosu; mnożyły się również konflikty z ludnością polską o sporne ulice. W związku z zaistniałą sytuacją Niemcy zgodzili się przedłużyć termin zakończenia przesiedleń do 15 listopada.
16 listopada 1940 ludność żydowska została zamknięta w warszawskim getcie. - Jego granice stały się granicami życia i śmierci. Strzegła ich niemiecka żandarmeria, polska policja i żydowska Służba Porządkowa. Bez specjalnej przepustki nie wolno było wyjść z getta ani do niego wejść - mówił historyk literatury Jacek Leociak.
Przez kolejne miesiące granice zamkniętej dzielnicy nieustannie zmieniano, ograniczając jej obszar. Warszawskie getto było największym spośród założonych przez Niemców. Według spisu, dokonanego na rozkaz władz przez Judenrat, w październiku 1939 roku w Warszawie przebywało ok. 360 tysięcy Żydów. Ich liczba zwiększyła się po zarządzeniu wydanym 30 października 1939 roku przez Heinricha Himmlera, które nakazywało przesiedlenie ludności polskiej i żydowskiej do Generalnego Gubernatorstwa z ziem włączonych do Rzeszy. W jego wyniku od listopada 1939 do października 1940 do Warszawy przybyło około 90 tysięcy Żydów. Mimo że liczba mieszkańców getta na skutek wysokiej śmiertelności i ucieczek pozornie malała, to kolejne migracje wciąż zagęszczały dzielnicę, której terytorium jednocześnie się kurczyło.
Od stycznia do marca 1941 roku przybyło do niego około 50 tysięcy Żydów z zachodniej części dystryktu warszawskiego. Wtedy też liczba mieszkańców getta osiągnęła maksimum i wynosiła około 460 tysięcy.
German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny
Likwidacja getta
22 lipca 1942 hitlerowcy zaczęli akcję wysiedlania getta, wyruszył pierwszy transport do obozu w Treblince. W ciągu dwóch miesięcy - w ramach tak zwanej "Aktion Reinhard" - 254 tys. ludzi wywieziono do obozu zagłady w Treblince, 11 tys. skierowano do obozów pracy, na miejscu rozstrzelano ok. 6 tys. W getcie legalnie pozostało 35 tys. osób, a ok. 25 tys. żyło w ukryciu.
W obozie zagłady w Treblince w sierpniu 1942 roku został zamordowany między innymi wybitny pedagog, pisarz, działacz społeczny i lekarz, Janusz Korczak. Zginął w komorze gazowej wraz ze swymi wychowankami z sierocińca.
Getto warszawskie zostało ostatecznie zlikwidowane i zrównane z ziemią 16 maja 1943. Niemieccy okupanci po zdławieniu powstania w getcie wysadzili w powietrze Wielką Synagogę przy ulicy Tłomackiej. Później na terenie getta przeprowadzali masowe egzekucje mieszkańców Warszawy - polskich więźniów politycznych oraz Żydów schwytanych po "aryjskiej stronie". Od lata 1943 roku w okolicach ulicy Gęsiej funkcjonował niemiecki obóz koncentracyjny.
pap/mk/im
