20 października 1655 roku książę Janusz Radziwiłł wraz ze swoim stryjecznym bratem księciem Bogusławem Radziwiłłem podpisał układ w Kiejdanach, który postanawiał, że Jan II Kazimierz Waza zostanie zdetronizowany, a królem Polski zostanie król Szwecji Karol X Gustaw.

Kiejdańska zdrada

Historia, wspomagana przez Sienkiewicza, zapamiętała Janusza Radziwiłła nie jako wielkiego wodza, a jako zdrajcę. Radziwiłł był inicjatorem zawarcia z Karolem X Gustawem układu w Kiejdanach, który oddawał Litwę pod protektorat Szwecji i de facto zrywał unię polsko-litewską.

- Mogę określić układy ze Szwedami jako radziwiłłowskie, bo Janusz i Bogusław są jedynymi kontrahentami tych pertraktacji ze strony litewskiej, którzy występują stale od 29 lipca do 20 października, gdy inni się zmieniają - mówił prof. Wiesław Majewski, gość audycji Andrzeja Sowy.

Pochód Szwedów do Kiejdan, obraz pędzla Józefa Brandta, źr. Wikimedia Commons/dp

Ratowanie Litwy kosztem Rzeczpospolitej

Obrońcy postaci Janusza Radziwiłła przytaczają argument ochrony Litwy przed zajęciem przez Moskwę, której wojska wkroczyły do Rzeczpospolitej na rok przed "potopem szwedzkim". Strach Radziwiłła przed Rosjanami nie był bezzasadny: car na miesiąc przed podpisaniem układu w Kiejdanach obwołał się Wielkim Księciem Litewskim.

- Nie ulega wątpliwości, że układy litewsko-szwedzkie powstrzymały marsz wojsk rosyjskich w głąb Litwy - argumentował na korzyść Radziwiłła prof. Henryk Wisner. 

Janusz Radziwiłł - król litewski?

Nie bez znaczenia dla decyzji Janusza Radziwiłła musiała być ówczesna kondycja Rzeczypospolitej: kraj był osłabiony wojnami i buntem kozackim. Wojsko było nieopłacone, pospolite ruszenie szlachty wielkopolskiej pod Ujściem skapitulowało bez walki przed armią szwedzką 25 lipca 1655. Państwo stało nad przepaścią.

Czy zachowanie Janusza Radziwiłła było podyktowane chęcią zdobycia litewskiej korony, tak jak sugerował Sienkiewicz?

- Zdawał sobie sprawę, że w ówczesnym układzie politycznym istnienie samodzielnej Litwy jest niemożliwe, że jest to państwo zbyt słabe, by mogło istnieć samodzielnie -  przekonywał prof. Henryk Wisner.

Janusz Radziwiłł pomylił się. Nie docenił siły drzemiącej w narodzie polskim. Umarł w nocy z 30 na 31 grudnia 1655, tuż po tym, jak obrońcy Jasnej Góry zmusili Szwedów do odstąpienia od oblężenia. Zwycięstwo obudziło w Polakach wiarę w zwycięstwo i stanowiło punkt zwrotny w dziejach "potopu".

Miał zadatki na bohatera narodowego

Janusz Radziwiłł przyszedł na świat 12 grudnia 1612 roku jako członek jednego z najpotężniejszych rodów Rzeczpospolitej. Aż do wybuchu buntu Chmielnickiego Radziwiłł nie brał czynnego udziału w życiu politycznym. Jego pierwsze kroki w polityce Rzeczypospolitej zapowiadały, że stanie się on ważną postacią w historii kraju.

- Na wieść o śmierci Władysława IV doprowadził do zwołania tzw. Zjazdu głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Podjęto decyzję o zaciągu wojska - mówił historyk, prof. Henryk Wisner, w audycji z cyklu "Na historycznej wokandzie". - W 1651 odnosi jedno z największych zwycięstw tej doby pod Łojowem. Zajął Kijów, przyszedł z pomocą armii koronnej.

Ile w postaci z "Potopu" Henryka Sienkiewicza było z prawdziwego Janusza Radziwiłła? - posłuchaj audycji.

bm

21 listopada 1790 roku zmarł magnat książę Karol Stanisław Radziwiłł, zwany "Panie Kochanku", jedna z najbarwniejszych postaci I Rzeczypospolitej.

Swój przydomek zawdzięczał powiedzonku, którym zwracał się do swoich rozmówców. Był znany nie tylko z tego – do legendy przeszły anegdoty z jego barwnego i wystawnego życia.

- Był to nie tylko najpopularniejszy magnat swoich czasów, ale najpopularniejszy polski magnat w całej naszej historii – mówił Bogdan Królikowski, badacz pamiętników epoki w audycji z cyklu "Staropolskie niedyskrecje".

Najzamożniejszy arystokrata swoich czasów

Za jego życia Rzeczpospolita nie była już właściwie państwem, a morzem anarchii, w którym jedynymi ostojami porządku były praktycznie samodzielne olbrzymie latyfundia magnackie. Karol Stanisław Radziwiłł przyszedł na świat 27 lutego 1734 właśnie w jednym z takich wielkich majątków ziemskich.

Sprzeciwiał się reformom proponowanym przez Poniatowskich, Czartoryskich i ich "Familię". Przeciwko wyborowi na króla popieranego przez Rosję Stanisława Augusta wystąpił zbrojnie. Po przegranej z Moskalami bitwie musiał udać się na banicję, a jego majątek został skonfiskowany. Po powrocie do kraju "Panie Kochanku" dał się zmanipulować ambasadorowi Nikołajowi Repninowi, który zrobił z niego marszałka przeciwnej reformom konfederacji radomskiej.

Skąd sentyment do postaci Karola Stanisława Radziwiłła? Ów magnat, który od podnoszenia szabli w obronie kraju wolał podnosić kielich do ust, wsławił się głównie swoim wystawnym życiem. Z jego gościnności korzystały zubożałe masy szlacheckie. One też stał się źródłem niezliczonych dykteryjek i anegdot opisujących zmyślność szlachcica. Niektóre z nich graniczyły z fantastyką, np. "Panie kochanku" miał kiedyś upolować niedźwiedzia, smarując dyszel wozu miodem. Wedle anegdoty zwierzę miało tak łapczywie pożerać słodką przynętę, że nabiło się na dyszel jak na wielki ruszt.

Posłuchaj innych anegdot z życia Karola Stanisława Radziwiłła "Panie Kochanku" herbu Trąby w audycjach z cyklu "Staropolskie niedyskrecje".

bm

Rzeczpospolita Obojga Narodów była państwem wielonarodowym i wielowyznaniowym. Kościół prawosławny w kraju podlegał patriarchatowi Konstantynopola. Miasto stopniowo traciło na znaczeniu. Jednocześnie rosło znaczenie Moskwy i koncepcja jej roli jako Trzeciego Rzymu. To spowodowało powstanie moskiewskiego patriarchatu w 1589 roku.

Nad Rzeczpospolitą zawisła realna groźba: spora część podwładnych króla mogłaby zostać jednocześnie podporządkowana duchownemu, który urzęduje we wrogim państwie. Król pozostawał pod wpływem ks. Piotra Skargi, który przekonywał go do działań mających na celu zjednoczenie kościołów w kraju. Z drugiej strony - do unii dążyli też duchowni prawosławni, którzy widzieli potrzebę reform. Tak doszło do zawarcia unii katolików z prawosławnymi.

Na mocy unii zawartej na synodzie w Brześciu Litewskim w 1586 roku część polskich prawosławnych uznała zwierzchnictwo papieża i przyjęła dogmaty uznawane w Kościele katolickim. Zachowany został przy tym kalendarz i obrządek kościoła prawosławnego.

- Domagano się od Zygmunta III zagwarantowania, że tworzący się w ten sposób Kościół unicki uzyska potwierdzenie praw i beneficjów, świątyń, które należały do Kościoła prawosławnego. Duchowni uniccy chcieli też uzyskać prawo do zasiadania w senacie. Król wyraził zgodę na niemal wszystkie warunki, jednak ostatnia kwestia pozostała nierozstrzygnięta, ponieważ decyzja nie zależała od króla, a od Sejmu Rzeczypospolitej – wyjaśniała prof. Jolanta Choińska-Mika w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika polska".

Sytuacja unitów znacznie pogorszyła się po rozbiorach. Posłuchaj, jak zniknięcie Polski z mapy Europy wpłynęło na społeczność greckokatolicką.

bm

Szwagier króla

Mikołaj przyszedł na świat w 1512 roku, ale aż do połowy lat 40. XVI wieku nie był ważną postacią w Wielkim Księstwie Litewskim. Wszystko zmieniło się w chwili, gdy żonaty król Zygmunt August nawiązał romans z jego siostrą Barbarą. Zakochany monarcha owdowiał w 1545 roku, a Mikołaj „Rudy” i jego brat stryjeczny Mikołaj „Czarny” przekonali go do zawarcia małżeństwa z kochanką. Ślub odbył się dwa lata później w tajemnicy, a jego ujawnienie zszokowało opinię publiczną. Uznany został za mezalians uderzający w powagę państwa i wywyższający ród Radziwiłłów.

Tak było w rzeczywistości. Obaj bracia byli obdarzani przez króla nadaniami i urzędami. Mikołaj "Czarny" został kanclerzem i wojewodą wileńskim, a "Rudy" otrzymał od króla nominację na wojewodę trockiego. Szwagier monarchy, jako dotychczasowy opiekun Barbary, cieszył się ogromnym zaufaniem Augusta. Wobec powszechnej niechęci do tego małżeństwa, nieobecny na Litwie monarcha polecił mu trzymać pieczę nad Wielkim Księstwem i monitorować poczynania nieprzychylnych mu możnych. "Rudy" de facto piastował urząd namiestnika Litwy.

Sytuacji tej nie zmieniła nawet śmierć Barbary w 1551 roku.

- Więzi przyjacielskie między królem a Mikołajem "Rudym" pozostały – mówił w Polskim Radiu prof. Henryk Lulewicz, historyk, badacz dziejów Litwy.

Przeciwnik unii

Litwę i Polskę od czasów Jagiełły łączyła unia personalna, ale za rządów Zygmunta Augusta zaczęły pojawiać się głosy nawołujące do ściślejszego złączenia obu państw. Przeciwnikami takiego rozwiązania byli litewscy możnowładcy, którzy obawiali się utraty swojej pozycji. Na Litwie bowiem nie było równości wśród rycerstwa, a najważniejsze funkcje w kraju pełnili przedstawiciele kilku najzamożniejszych rodów. Należeli do nich oczywiście Radziwiłłowie. "Rudy" torpedował więc wszelkie próby wprowadzenia nowej unii. Wpłynął też na zmianę prawa, które utrudniało Polakom nabywanie dóbr na Litwie.

Do unii dążył za to król Zygmunt. Nie chciał dopuścić do tego, aby jego bezpotomna śmierć rozdzieliła oba państwa. Pomysł silniejszego złączenia Litwy i Polski przeforsował na sejmie (Polacy i Litwini obradowali oddzielnie), który swoje obrady rozpoczął w grudniu 1568 roku w Lublinie. Zjawił się tam również "Rudy", który usilnie starał się nie dopuścić do zawarcia unii.

- Kiedy sprawy zaczęły przyjmować niekorzystny obrót Mikołaj Radziwiłł "Rudy', z niemal wszystkimi posłami i senatorami litewskimi opuścił Lublin – wytłumaczył prof. Henryk Lulewicz.

Wierzył, że bez zgody Litwinów nie dojdzie do podjęcia kluczowych decyzji. Zygmunt, mający dość zachowania szwagra, włączył do Korony województwa podlaskie, wołyńskie, kijowskie i bracławskie, które należały do Litwy. Unia lubelska, tworząca nowe państwo, weszła w życie 1 lipca 1569 roku. W oczach Rudego był to koniec suwerennej i niezależnej Litwy.

Dobry dowódca

Po śmierci Mikołaja "Czarnego" w 1565 roku, "Rudy" został kanclerzem i wojewodą wileńskim. Gdyby tego było mało, kilkukrotnie piastował również urząd hetmański. Przez niemal trzydzieści lat z sukcesami dowodził armią litewską. W latach 50. XVI wieku brał udział w zbrojnej interwencji w Inflantach, a następnie walczył przeciwko Moskalom. W 1564 roku odniósł wspaniałe zwycięstwo nad wojskami Iwana IV Groźnego w bitwie nad Ułą.

Rudy cieszył się zaufaniem także króla Stefana Batorego, który rozpoczął panowanie w Rzeczypospolitej w 1575 roku. Trzy lata później hetman rozbił siły rosyjskie pod Kiesią w Inflantach, a w kolejnych kampaniach zdobył Połock i Wielkie Łuki. W 1581 roku uczestniczył u boku monarchy w oblężeniu Pskowa. Po tej kampanii, jako niemal 70-latek, zakończył swoją karierę wojskową.

Mikołaj "Rudy" zmarł 27 kwietnia 1584 roku w Wilnie, jako twórca potęgi rodu Radziwiłłów.

th