23 sierpnia 1989 roku, w 50. rocznicę podpisania paktu Ribbentrop-Mołotow, w nadbałtyckich republikach ZSRR odbył się masowy protest przeciwko zawartym postanowieniom. Na mocy układu państwa nadbałtyckie zostały w 1940 roku przyłączone do Związku Radzieckiego. Mieszkańcy utworzyli, liczący około 600 km, łańcuch żywych rąk. Tworzyło go blisko 2 mln ludzi.

- Mężczyźni, kobiety i dzieci stali, trzymając flagi i śpiewając pieśni narodowe. Wznoszono żądania unieważnienia Paktu - donosił z Wilna korespondent BBC. W zorganizowaniu akcji uczestniczyły władze miast i gmin, ludzi dowożono na wyznaczone miejsca autobusami. W kulminacyjnym momencie wszyscy demonstranci na 15 minut wznieśli ręce do góry.

Erich Honecker, przywódca partyjny w NRD i Nicolae Ceauşescu, I sekretarz Rumuńskiej Partii Komunistycznej, deklarowali chęć pomocy w stłumieniu manifestacji. Michaił Gorbaczow z tego wsparcia nie skorzystał. Podpisał natomiast w grudniu 1989 roku deklarację potępiającą tajny protokół paktu Ribbentrop-Mołotow.

11 marca 1990 roku Litwa, jako pierwsza republika radziecka, ogłosiła niepodległość. W dwa lata po proteście na Litwie, Łotwie i w Estonii, niepodległość wszystkich trzech krajów uznana została przez wspólnotę międzynarodową.

Utworzony przez mieszkańców nadbałtyckich republik radzieckich, łańcuch został wpisany do Księgi Rekordów Guinnessa jako najdłuższy łańcuch ludzi. Jednak z czasem rekord przeszedł w ręce obywateli Bangladeszu. Ich akcja zgromadziła ponad 5 milionów osób, a łańcuch miał długość 1050 km.

bs

- Związek Radziecki ma strukturę imperium, które powstało przy użyciu siły, wbrew woli większości narodów. To imperium trzeba zdemontować, a w jego miejsce utworzyć dobrowolną konfederację republik – to słowa Andrieja Sacharowa, wielkiego fizyka, laureata nagrody Nobla i deputowanego do parlamentu.

Ojciec sowieckiej bomby wodorowej

Andriej Sacharow zanim został cenionym na całym świecie krytykiem komunistycznego reżimu, był znany jako jeden z największych fizyków XX wieku. Był szefem sowieckiego programu jądrowego. W roku 1950 wraz z Igorem Tammem doprowadził do pierwszej kontrolowanej reakcji termojądrowej, za co władze sowieckie obsypały go nagrodami i medalami.

Jednak Sacharow nie zadowolił się wygodnym życiem i pod koniec lat 50. wdał się w konflikt z władzami, konsekwentnie sprzeciwiając się zbyt wielu niepotrzebnym próbom jądrowym.

Twórca ruchu obrony praw człowieka

Występował w obronie dysydentów więzionych za przekonania oraz postulował zniesienie kary śmierci. Bronił ludności żydowskiej, której odmawiano prawa do emigracji, a także katolickich księży prześladowanych przez władze na Litwie. W 1966 roku podpisał się pod sprzeciwem wobec politycznej rehabilitacji Stalina.

Otwarcie krytykował absurdy życia społeczno-politycznego i gospodarczego w ZSRR. Jego książki, pokazujące słabość systemu sowieckiego, osiągały na Zachodzie wielomilionowe nakłady.

Za tę działalność w 1975 roku został uhonorowany Pokojową Nagrodą Nobla. Zbiegło się to z coraz silniejszymi represjami ze strony władz komunistycznych.

Sacharow wraz z żoną Jeleną Bonner, za protesty przeciwko agresji ZSRR na Afganistan, w 1980 roku został zesłany do miasta Gorki nad Wołgą (obecnie Niżni Nowogród). Napisał w tej sprawie listy do sekretarza generalnego ONZ i Rady Bezpieczeństwa ONZ. Wzywał też do bojkotu igrzysk olimpijskich w Moskwie.

Pierestrojka

19 grudnia 1986 roku Michaił Gorbaczow, w tym czasie Generalny Sekretarz KPZR, zezwolił na powrót Sacharowa z zesłania. Fizyk odmówił przyjęcia odebranych mu wcześniej nagród do czasu, gdy władze sowieckie zrehabilitują wszystkich prześladowanych za swoje przekonania.

- Pierestrojka i głasnost nie są wolne od niebezpieczeństw związanych z każdą rewolucją z góry - mówił Andriej Sacharow na konferencji w Moskwie w 1988 roku.

Sacharow całą swoją energię skupił na staraniach o poszerzenie demokratycznych przemian w ZSRR. Apelował o uwolnienie więźniów politycznych i rehabilitację ofiar terroru stalinowskiego. Walczył o usunięcie z konstytucji radzieckiej gwarancji partyjnego monopolu władzy.

- Sacharow skrytykował zapowiadane zmiany w konstytucji ZSRR i nazwał je bombą zegarową - mówił w 1988 roku Tadeusz Mieleszko z Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. - Szczególnie niepokoi laureata pokojowej nagrody Nobla perspektywa łączenia urzędu głowy państwa z funkcją sekretarza generalnego partii. Dla Sacharowa jest to pomysł szaleńczy.

Śmierć

Noblista zmarł 14 grudnia 1989 w swoim mieszkaniu w Moskwie. Nie dożył rozpadu ZSRR.

- W Paryżu spotkałem się osobiście z Sacharowem. Długo rozmawialiśmy. Mówił o tym, że właściwie on to jest słaby, ja to jestem kimś. Reprezentuję ideę i ludzi. Mam armię. W dobie reform pierestrojki jest to niepowetowana strata – mówił Lech Wałęsa po śmierci Sacharowa.

Od 1988 roku Parlament Europejski przyznaje nagrodę im. Andrieja Sacharowa za działalność w dziedzinie praw człowieka.

mjm/im

23 kwietnia 2007 roku zmarł pierwszy prezydent Federacji Rosyjskiej Borys Jelcyn.

Buldożer ze Swierdłowska

Borys Jelcyn urodził się 1 lutego 1931 roku we wsi Butka w obwodzie swierdłowskim, niedaleko Permu. W 1955 roku ukończył Uralski Instytut Budowlany i otrzymał dyplom inżyniera.Na początku lat 60. zajął się pracą partyjną.

- Jego kariera nie była absolutnie typowa dla aparatczyka partyjnego. Najpierw został inżynierem budowlanym, a dopiero później działaczem partyjnym, i to robiącym szybką karierę. Rzadko się tak zdarzało - mówił prof. Paweł Wieczorkiewicz w audycji z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej".

Robił karierę w Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR). W latach 70. był sekretarzem komitetu obwodowego KPZR w Swierdłowsku, a następnie członkiem Komitetu Centralnego partii.

- Nazywano go buldożerem, gdyż realizował zlecone zadania bez względu na koszty ekonomiczne czy społeczne. Jednym z owych zadań była likwidacji jednej z ostatnich pamiątek po Mikołaju II, czyli domu, w którym zamordowano cara - mówił historyk, prof. Paweł Wieczorkiewicz w audycji Polskiego Radia z 1997 roku.

W 1985 roku został mianowany szefem partii w Moskwie. 29 maja 1990 roku znalazł się w gronie najwyższej postawionych ludzi w polityce Związku Radzieckiego, gdy został wybrany przewodniczącym Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Polityka Jelcyna  doprowadziła do rozwiązania Związku Radzieckiego.

- Jelcyn wiedział, że trzeba głębokich zmian i transformacji polityczno-systemowej. Aby do tego doprowadzić należało osiągnąć dwa, wydawało się, że niewyobrażalne cele. Zlikwidować partię komunistyczną i rozwiązać Związek Sowiecki w dotychczasowej formule - mówił na antenie historyk prof. Paweł Wieczorkiewicz - Oba w ciągu niespełna pół roku udało mu się osiągnąć.

Prezydent Rosji

Borys Jelcyn 1991 roku został pierwszym z wyboru prezydentem Rosji, największej z republik wchodzących w skład Związku Radzieckiego.

W grudniu 1991 roku podpisał wraz z ówczesnymi przywódcami Białorusi i Ukrainy - Stanisławem Szuszkiewiczem i Leonidem Krawczukiem - porozumienie białowieskie o likwidacji Związku Radzieckiego i utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw.

Prezydent Rosji wzbudzał wiele kontrowersji. Na początku kadencji cieszył się dużym poparciem, ponieważ otworzył kraj na przemiany demokratyczne i wprowadził zasady wolnego rynku.

Jednak sytuacja zmieniła się w 1993 roku, kiedy Rada Najwyższa opanowana przez komunistów wypowiedziała posłuszeństwo prezydentowi. Jelcyn stłumił wówczas rozruchy, wysyłając czołgi przeciwko buntownikom. 

W 1994 roku wysłał wojska do Czeczenii, wikłając Rosję w długotrwały konflikt zbrojny. Jako przywódca Rosji, Jelcyn sprzeciwiał się rozszerzeniu NATO na Wschód i ostrzegał państwa Zachodu przed próbą izolowania Rosji.

W połowie lat 90. Jelcyn miał już zaledwie kilkuprocentowe poparcie narodu. Mimo to w 1996 roku został ponownie wybrany na prezydenta Rosji, głównie przy poparciu bogatych Rosjan.

Z biegiem lat jego poglądy ewoluowały. W 1997 roku Rosji Borys Jelcyn oraz sekretarz generalny Sojuszu Atlantyckiego Javier Solana podpisali w Paryżu porozumienie o stosunkach Rosji z Sojuszem Atlantyckim.

Rezygnując w 1999 roku z prezydentury, z powodu złego stanu zdrowia, Borys Jelcyn wyznaczył na swego następcę, ówczesnego premiera Władimira Putina.

Jelcyn i prawda o Katyniu

Nazwisko prezydenta Jelcyna pozostanie w historii związane też ze sprawą katyńską. Dwa lata po przyznaniu przez Michaiła Gorbaczowa, że zbrodnię katyńską popełniło NKWD, w 1992 roku Borys Jelcyn ujawnił i przekazał Polakom część dokumentów.

Jelcyn miał duży wkład w wyjaśnienie sprawy katyńskiej. To na jego polecenie profesor Rudolf Pichoja - Główny Archiwista Rosji, w 1992 roku przekazał prezydentowi Lechowi Wałęsie dokument z 5 marca 1940 roku, podpisany przez Stalina, Woroszyłowa, Mołotowa i Mikojana, na podstawie którego wymordowano polskich oficerów.

Posłuchaj komentarza prof. Pawła Wieczorkiewicza w audycji z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej".

pd/mjm

12 grudnia 1979 roku Biuro Polityczne ZSRR podjęło decyzję o sowieckiej interwencji w Afganistanie.

Afgański chaos

Wszystko zaczęło się w połowie lat 70. XX wieku. Zamach stanu pozwolił przejąć władzę komunizującym oficerom, co przy braku reakcji świata zachodniego, oznaczało wejście Afganistanu w sowiecką sferę wpływów. Bezwzględna i brutalna walka na szczytach władzy, toczona między dwoma frakcjami partii komunistycznej doprowadziła do sowieckiej interwencji. W 1979 roku radio moskiewskie informowało: "Nowe władze zwróciły się do Związku Sowieckiego o wszechstronną pomoc i rząd sowiecki zgodnie z układem z grudnia ubiegłego roku przychylił się do tej prośby".

W Kabulu osadzono całkowicie wiernego ZSRR Babraka Karmala. Wprowadzane przez niego socjalistyczne reformy spotkały się z oporem tradycyjnego i feudalnego społeczeństwa afgańskiego.

Z muszkietem na czołgi

Przeciwko najsilniejszej ówcześnie armii lądowej świata stanęli mudżahedini, uzbrojeni nieraz w XIX wieczne muszkiety, pamiętające brytyjsko-afgańskie wojny kolonialne. Afgańczycy wykorzystując górzyste ukształtowanie terenu oraz nieoficjalną pomoc Stanów Zjednoczonych, mimo katastrofalnych strat trwali w oporze przez blisko 10 lat. Trwali i doczekali się zwycięstwa.

Przyczyną sowieckiej klęski była determinacja całego narodu afgańskiego. – Sowieci wojnę afgańską wygrali militarnie, ale przegrali politycznie – mówił na antenie PR prof. Paweł Wieczorkiewicz.

Spektakularna klęska i wycofanie wojsk sowieckich w 1989 roku było sygnałem dla krajów zachodnich. Do tej pory Związek Sowiecki nie cofał się nigdy i nigdzie, w myśl zasady, że socjalizm tworzy się na ziemi, którą zdepcze gąsienica sowieckiego czołgu.

mjm/im

11 stycznia 1990 roku 300 tys. Litwinów wyszło na ulice Wilna, domagając się niepodległości.

Kolos na glinianych nogach

Pierwsze, częściowo wolne wybory w Polsce i obalenie muru berlińskiego dały nadzieję innym narodom bloku wschodniego na wyrwanie się spod sowieckiej dominacji. Sprzyjały temu reformy liberalizujące ZSRR, wprowadzone przez Michaiła Gorbaczowa. - Sam proces przebudowy krajów bałtyckich, jak gdyby w odpowiedzi na sygnał z Moskwy, stopniowo przekształcał się w tych republikach w ruchy na rzecz niepodległości tych państw - mówił prof. Bronisław Makowski w audycji Andrzeja Sowy "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej - Litwa".

Bałtycki łańcuch

Pierwsze protesty na Litwie miały miejsce już w sierpniu 1987 roku. Rok później Litwini utworzyli Ruch na rzecz Przebudowy (lit. Sąjūdis), którego celem było najpierw wprowadzanie przemian proponowanych przez Gorbaczowa, a następnie dążenie do uzyskania przez Litwę niepodległości.

23 sierpnia 1989 roku w 50. rocznicę zawarcia układu Ribbentrop-Mołotow Litwę, Łotwę i Estonię połączył żywy łańcuch ludzi trzymających się za ręce. Tzw. bałtycki łańcuch ciągnął się od Wilna przez Rygę, po Tallin. Ten akt sprawił, że na sprawę państw nadbałtyckich zwróciła uwagę społeczność międzynarodowa.

Restytucja państwa litewskiego

24 lutego 1990 odbyły się pierwsze wolne wybory w Litewskiej SRR. Zwyciężyli przedstawiciele Sąjūdisu. 11 marca 1990 roku Vytautas Landsbergis został przewodniczącym Rady Najwyższej Litwy, tego dnia ogłoszona została niepodległość Republiki Litewskiej.

ZSRR nie dawał jednak za wygraną. Tuż przed Wielkanocą Moskwa nałożyła de facto embargo na Litwę: wstrzymane zostały dostawy ropy naftowej i innych towarów.

Szturm na Wilno

W rok po wileńskiej demonstracji, w nocy z 12 na 13 stycznia 1991 roku rozpoczęła się interwencja Specnazu. Symbolem tej agresji był szturm na wieżę telewizyjną w Wilnie. Obiektu broniła ludność litewska. - W tej operacji zabito 14 bezbronnych osób, obrońców wieży telewizyjnej. 700 osób zostało rannych - mówił prof. Makowski.

- Jeden mężczyzna z tłumu krzyknął: "Niech żyje wolność!" i wtedy oni otworzyli ogień - mówiła jedna z bohaterek reportażu Andrzeja Kaczmarczyka pt. "Wilno 1991".

Co na to Polska? - Rząd Tadeusza Mazowieckiego udzielił schronienia ministrowi spraw zagranicznych Litwy, który na wypadek sytuacji szczególnej uzyskał możliwość utworzenia ewentualnego rządu litewskiego na uchodźstwie - wyjaśniał prof. Makowski.

Rozpadający się i targany wewnętrznymi problemami ZSRR, naciskany ponadto przez państwa zachodnie, musiał uznać niepodległość Litwy. Jesienią 1993 roku żołnierze Armii Czerwonej opuścili terytorium tego państwa.

bm/im