8 sierpnia mija 244. rocznica śmierci Tadeusza Reytana.

Słynne płótno

"Obraz wydał mi się najprzód nieprzyjemny w tonie, jakiś fioletowy, a nie harmonijny w kolorach. Potem wydał mi się niezrozumiały. Matejko sam tłumaczył kogo, która figura wyobraża, ale mimo tłumaczeń i przekonywania, że malarz – jak poeta – ma prawo do wielkich licencyj, nie mogłem jakoś pogodzić Reytana z Kołłątajem, obojętności Michała Czartoryskiego ze straszną sceną w drugim końcu obrazu. Sala wydała mi się tak płytką, że figury tłoczyły się w niej jak na odpuście. A sam Reytan? Czy on w rozpaczy? Czy on w konwulsjach?" – tak Stanisław Tarnowski opisał swe pierwsze wrażenia po obejrzeniu słynnego obrazu zatytułowanego "Reytan. Upadek Polski".

Jan Matejko namalował płótno w 1866 roku.

Koligacje prof. Stefana Kieniewicza

Do sceny, przedstawionej przez malarza nawiązała Eliza Bojarska w audycji pt. "Reytan i Matejko", w lutym 1989 r. Do udziału w programie zaprosiła historyka, prof. Stefana Kieniewicza, który, jak się okazało, miał związki rodzinne z Tadeuszem Reytanem.

- Sam nie wiem, kiedy doszło do mej świadomości, że babka moja była Reytanówna z domu – mówił w audycji – że była stryjeczną prawnuczką Tadeusza. Została mi po przodku pamiątka – srebrny kubek, bez nóżki, dar szlachty nowogródzkiej dla swego posła, Tadeusza Reytana. Na dnie owego kubka jest misternie wyryty napis: "Vivat Tadeus Reytan!".

Alegoria upadku

Obraz Jana Matejki, przedstawiający scenę rozpaczliwej obrony ciągłości Rzeczypospolitej był zdaniem prof. Kieniewicza jednym z najciekawszych w twórczości artysty.

- To nie jest obraz ściśle historyczny, lecz historiozoficzny – komentował historyk. – Nie odtwarza on, w zamierzeniu mistrza, określonej chwili dziejowej, ale chce dać syntezę epoki, określonego problemu. Obraz jest alegorią upadku Rzeczypospolitej.

Przebieg wydarzeń

Tadeusz Reytan był synem zamożnego ziemianina Dominika Reytana, podkomorzego nowogródzkiego. Wybrany na Sejm rozbiorowy udał się do Warszawy. Na pierwszej sesji 19 kwietnia 1773 wraz z Samuelem Korsakiem i Stanisławem Bohuszewiczem sprzeciwiał się zawiązaniu na sejmie konfederacji pod przewodnictwem Adama Ponińskiego, umożliwiającej zatwierdzenie traktatu I rozbioru Polski. Po jego dokonaniu, miał uniemożliwić wyjście sygnatariuszom rozbioru, wołając do nich: "Chyba po moim trupie”. Takie stanowisko zgodne było z wytycznymi, jakie otrzymał w swoim nowogródzkim sejmiku: bronić całości Polski z narażeniem życia i mienia.

Przeciw Targowicy

Reytan nie chciał zerwania obrad. Wysuwał jako jedyne żądanie wybór marszałka. - Posłowie zjechali się na Sejm wolny za uniwersałem królewskim - mówił - nie zaś na Sejm pod konfederacją zawiązany.

Po 36 godzinach heroicznego oporu, Reytan i jego towarzysze odebrali hiobową wieść, że król Stanisław August Poniatowski przystąpił do Targowicy. Od tej chwili okupowanie izby poselskiej nie miało już sensu.

"Czwarty dzień trwały obrady, Reytan chcąc wstrzymać posłów od rozejścia się, przedarł się z Korsakiem ku drzwiom, zastąpił drogę rozchodzącym, rozkrzyżował ręce w drzwiach, w jednej trzymając laskę marszałkowską, zaklinał i błagał posłów, by nie oddali się na wstyd i hańbę".

Po sejmie rozbiorowym, Tadeusz Reytan wyjechał na Litwę i według tradycji rodzinnej popadł w obłęd. 8 sierpnia 1780 popełnił samobójstwo. Jego szczątki odkryto w okresie II Rzeczypospolitej. Został pochowany w 1930 r. wystawionej przez potomka, Henryka Grabowskiego krypcie.

Symbol patriotyzmu

Wkrótce po śmierci rozpowszechnił się w Polsce kult jego postaci. Portrety Reytana pojawiały się na licznych rycinach jako symbol prawdziwego patrioty. Zdaniem prof. Stefana Kieniewicza, Tadeusz Reytan bez większej świadomości podjął swój los historyczny, który uczynił z niego symbol i mit narodowy.

A obraz Jana Matejki? - Reytan Matejki podtrzymuje w nas etyczne przeświadczenie o słuszności, o koniecznej potrzebie bezsilnego nawet protestu. Lekcja ta dziś zdaje się nie pozostaje bez echa. Dobrze to jest czy źle? Nie mnie staremu rozstrzygać – stwierdził na zakończenie prof. Stefan Kieniewicz.

bs

Powstanie Komisji Edukacji Narodowej z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego wynikało nie tylko z oświeceniowej myśli króla. Powód do zmian dał Watykan.

– 21 lipca 1773 bullą papieża Klemensa XIV zniesiony został zakon jezuitów, który w wielu państwach zajmował się nauczaniem młodzieży – wyjaśniała genezę Komisji Edukacji Narodowej dr Maria Czeppe. – W Polsce uporać się z tym nagłym problemem musiał obradujący właśnie Sejm Rozbiorowy. Postanowiono, by majątek i kadrę nauczycielską zlikwidowanego zakonu przeznaczyć na cele edukacyjne.

W ten sposób 14 października 1773 roku powołano do życia pierwszą na terenach Rzeczpospolitej, ale i w Europie instytucję o charakterze dzisiejszego ministerstwa oświaty.

Nauka przeciw zaborom

Początkowo skład Komisji to 8 osób. Należeli do niej najwięksi ówcześni myśliciele: biskup wileński Ignacy Masalski, biskup płocki Michał Poniatowski, książę August Sułkowski, kanclerz litewski Joachim Chreptowicz, pisarz Ignacy Potocki, książę Adam Kazimierz Czartoryski, były kanclerz koronny Andrzej Zamoyski i starosta kopanicki Antoni Poniński.

Opracowano nowe programy edukacji, wprowadzając przedmioty takie jak: mechanika, rolnictwo, chemia, botanika, zoologia, prawo oraz nauka moralna. Zreformowano cały system kształcenia. KEN powołała Szkoły Główne – Koronną i Litewską, nadzorowała również szkoły średnie i elementarne. Kładziono także nacisk na zdobywanie wiedzy praktycznej i poszerzanie horyzontów.

– Ogólnie w każdej nauce profesorowie starać się i dozierać powinni, aby ich uczniowie więcej na rozum i pojęcie, niźli na pamięć uczyli się – KEN zalecała nauczycielom.

Kultywowanie polskości

Co ciekawe we wszystkich szkołach wykładano w języku polskim. Dzięki temu wychowano nowe pokolenie Polaków świadomych swojej tożsamości mimo pogarszającej się sytuacji politycznej i ekspansji zaborców. Kadra nauczycielska jeszcze przez lata kontynuowała tajne nauczanie w duchu dorobku Komisji. Z podręczników wydawanych przez Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych korzystali jeszcze nawet Mickiewicz i Prus.

– Żaden inny kraj w Europie nie mógł pochwalić się systemem wychowawczym równie solidnym i tak zuchwale nowatorskim – chwalił działania Komisji Edukacji Narodowej Jean Fabre, francuski humanista i pedagog.

Niestety wraz z powolnym rozpadem Rzeczpospolitej wpływy Komisji malały. Porządkowanie szkolnictwa przerwały rozbiory. Posiadanych przez Komisję praw pozbawiła jej całkowicie konfederacja targowicka, odbierając władzę nad szkołami zakonnymi i zmieniając jej skład.

14 października w rocznicę powołania Komisji Edukacji Narodowej obchodzony jest w Polsce Dzień Edukacji Narodowej, potocznie zwany Dniem Nauczyciela. Tego dnia Minister Edukacji Narodowej wręcza nauczycielom Krzyże Zasługi, medale Komisji Edukacji Narodowej oraz nagrody Ministra za osiągnięcia dydaktyczno-wychowawcze.

mb

Urodzony dowódca

Książę Józef od dziecka był szkolony na wojskowego, początki kariery związał z armią austriacką. Bratanek Stanisława Augusta w wieku 17 lat był już porucznikiem i służył cesarzowi Józefowi II. Gdy w 1789 roku został wezwany przez króla do armii polskiej, nie wahał się, by wrócić do ojczyzny swoich ojców. Dowodził wojskami w wojnie z Rosją w 1792 roku. Gdy przyszły czasy napoleońskie, Józef Poniatowski został ministrem wojny, naczelnym wodzem Księstwa Warszawskiego. Miejsce w historii największych polskich dowódców zapewnił sobie kampanią roku 1809.

– Poniatowski rozszerzył granice mikroskopijnego Księstwa Warszawskiego prawie w dwójnasób – opowiadał w felietonie "Ostatnia droga" Zygmunt Nowakowski na antenie Rozgłosni Polskiej Radia Wolna Europa. – Walczył o Toruń, o Sandomierz, zdobył Lublin, Zamość, Kraków, sięgnął aż do Lwowa. Czynił to konsekwentnie w imieniu Napoleona Bonapartego i kazał Polakom, co im oczywiście nie w smak było, składać przysięgę na wierność cesarzowi Francuzów.

Poniatowskiego zajmowały w tym czasie nie tylko kwestie dotyczące armii i wojny. Regulował też sprawy społeczne i administracyjne. Dla chłopów domagał się posad wójtów, a także optował za wprowadzeniem do sądownictwa kodeksu napoleońskiego.

– Książę Józef, choć nie urodził się na polityka albo na administratora, musiał bez niczyjej pomocy organizować zdobyte obszary, zaprowadzać w nich ład, ściągać podatki, rekrutować, sądzić – mówił o Poniatowskim w 1955 roku Zygmunt Nowakowski. – Musiał wchodzić w tysiące szczegółów, które dotąd były mu obce.

Dla Napoleona, dla honoru

W 1812 roku wziął udział w zakończonej klęską wyprawie na Moskwę. Pod jego dowództwem znajdował się złożony z polskich żołnierzy V Korpus Wielkiej Armii. Po katastrofie wojsk napoleońskich roku książę Józef Poniatowski przeciwstawił się naleganiom rządu i opinii publicznej, skłaniającej się do ugody z Aleksandrem I. Już wówczas podjął decyzję o odtworzeniu armii polskiej.

– Książę widział, że wobec zmowy trzech zaborców jego korpus od razu byłby zadławiony, a wyczerpanie ogólne i przygnębienie nie pozwalały liczyć tym razem na poryw powstańczy w kraju – przybliżał rozterki Poniatowskiego prof. Marian Kukiel. – Próba taka przyniosłaby tylko nowe klęski, których krajowi chciał oszczędzić (…). Po całonocnej, ciężkiej walce wewnętrznej, w której dwa razy sięgał po nabity pistolet, by z sobą skończyć, wciąż ważył sobie powtarzane słowa: "Honor, sumienie…". Postanowił wreszcie: "Nie, nie opuszczę Napoleona".

W połowie czerwca 1813 roku poprowadził wojsko do Saksonii, gdzie miał czas na przygotowanie do kampanii jesiennej. Polacy już wówczas wiedzieli, że trzy mocarstwa rozbiorowe wraz z Wielką Brytanią jako warunek pokoju z Napoleonem, zażądały zniesienia Księstwa Warszawskiego. Na co Bonaparte przystał.

– Polacy mogli stawiać sobie pytanie: za co mają umierać? – podkreślał w felietonie "Książę Józef. Ostatnia droga" prof. Kukiel. – Poniatowski jedną miał odpowiedź: "Odwagi i starajcie się, aby imię polskie miało mocny dźwięk! Możemy i winniśmy trzymać się hasła, że wszystko raczej utracić można prócz honoru".

Bitwa Narodów

16 października 1813 roku, po pierwszym dniu bitwy pod Lipskiem książę Józef Poniatowski został mianowany przez Napoleona Marszałkiem Cesarstwa. Wyróżnienie cudzoziemca tym tytułem, które było jedynym takim przypadkiem w historii, stało się tylko przedsionkiem do chwały, która miała dopiero przyjść.

– W trzeci dzień bitwy, wśród zmagań z narastającą przewagą znów prowadził polską piechotę do przeciwuderzeń i znów ciężka kontuzja – opisywał poświęcenie marszałka prof. Marian Kukiel. – Nie zdołały topniejące siły napoleońskie złamać koncentrycznego naporu.

Książę Józef Poniatowski zginął 19 października 1813 roku, osłaniając odwrót wojsk francuskich. Zbyt wcześnie wysadzony most na Elsterze zablokował mu drogę ucieczki. Postrzelony chciał przeprawić się przez rzekę, ale ponownie przyjął strzały i utonął w nurcie Elstery.

Legenda głosi, że w młodości Cyganka wywróżyła mu, że przyczyną jego śmierci będzie sroka. W języku niemieckim "die Elster" oprócz ptaka z rodziny krukowatych oznacza także rzekę – Elsterę. Po latach na wyspie św. Heleny towarzysze wygnania mieli rozprawiać z Napoleonem o Polsce. Ten przysłuchując się dyskusji na temat królów polskich, miał powiedzieć, że prawdziwym królem mógł być tylko Józef Poniatowski.

Poniatowski pochowany został na cmentarzu św. Jana w Lipsku, gdzie do dzisiaj znajduje się poświęcona mu tablica. Jego zwłoki w 1814 roku sprowadzono do Polski i złożono najpierw w podziemiach Bazyliki Świętego Krzyża w Warszawie, a trzy lata później - 23 lipca 1817 roku - w krypcie św. Leonarda w katedrze na Wawelu.

mb

24 października 1795 roku Prusy, Austria i Rosja podpisały akt III rozbioru Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Wykreślenie tak wielkiego państwa z mapy politycznej zachwiało na długo równowagę Europy.

- I tak nie uniknęlibyśmy wielu kłopotów z XVIII wieku, ale niewątpliwie konfederacja barska przygotowała I rozbiór Polski – komentował prof. Janusz Tazbir, historyk. – Z jednej strony osłabiła te grupy zbrojne, które by mu się przeciwstawiły, a z drugiej strony ośmieliła sąsiadów.

Konstytucja 3 maja - zobacz serwis specjalny

Dwa pierwsze rozbiory (1772 i 1793) były dramatycznym pomniejszeniem terytorium Rzeczpospolitej. Trzeci rozbiór (1795) zmienił radykalnie mapę polityczną Europy.

- Zadziwiająca była szczerość naszych zaborców, którzy byli świadomi, że Polakom stała się ogromna krzywda, że zachwiana została równowaga polityczna w Europie – mówił Jan Osica. – Ale oczywiście ich poczucie winy nic dla Polaków nie znaczyło, bo nie mieli zamiaru zerwać traktatów rozbiorowych i zwrócić Polsce wolności – dodał.

Wielki książę Konstanty pisał do brata Mikołaja, późniejszego cesarza, 11 kwietnia 1820 roku: "Wszyscy w Polsce wiedzą, że kraj ich został złupiony przy pomocy środków, przed użyciem których wzdrygnąłby się każdy uczciwy człowiek. Kara za zbrodnię prędzej czy później spadnie na głowę złoczyńcy. Rozbiory Polski były naruszeniem prawa międzynarodowego".

Arcyksiążę Jan powiedział do delegacji Galicji w 1848 roku: "Bądźmy otwartymi. Moja babka Maria Teresa i król Fryderyk dzieląc Polskę popełnili ciężki grzech. Podział ten jest wielkim nieszczęściem Europy. Od tej pory spokój i rzetelność w świecie politycznym ustały. Nieszczęście to trwać będzie, póki Polska bytu swego nie odzyska".

Posłuchaj audycji z cyklu "Historia na opak", w której prof. Janusz Tazbir i Jan Osica rozmawiają również o tym, jak potoczyłyby się losy Polski, gdyby uniknęła rozbiorów i czy rozbiorów w ogóle można było uniknąć.

im