2 stycznia 1939 roku zmarł Roman Dmowski, polityk, publicysta, Minister Spraw Zagranicznych, poseł na Sejm Ustawodawczy RP oraz II i III Dumy rosyjskiej. Był twórcą Narodowej Demokracji oraz politycznym przeciwnikiem Józefa Piłsudskiego. Jeden z najwybitniejszych, a zarazem najbardziej kontrowersyjnych polityków w naszej historii najnowszej.
07:03 Wypowiedź Tadeusza Bieleckiego o Romanie Dmowskim Wypowiedź Tadeusza Bieleckiego, prezesa Stronnictwa Narodowego na emigracji o Romanie Dmowskim z okazji rocznicy śmierci twórcy endecji oraz życzenia dla rodaków na progu nowego tysiąclecia dziejów. (PR, 24.02.1967)
W opozycji do Piłsudskiego
Na początku XX wieku, gdy Polska jeszcze marzyła o "wybiciu się na niepodległość", starły się ze sobą dwie koncepcje wizji przyszłego wolnego państwa, stworzone przez dwóch wielkich Polaków – Józefa Piłsudskiego i Romana Dmowskiego. Myśl pierwszego z nich oparta była na romantycznych wspomnieniach o I Rzeczpospolitej – kraju wielu narodów, oraz na wierze w możliwość wywalczenia niepodległej Polski orężem. Jej podstawę stanowiła historia i tradycja. Druga koncepcja państwa była chłodną kalkulacją, trzeźwą oceną sytuacji, odwołaniem do więzów etnicznych i nowej formuły narodu.
Choć ostatecznie dzisiejsza Polska bliższa jest marzeniom Romana Dmowskiego, jego postać nie jest tak znana jak jego politycznego rywala. Natomiast stworzone przez niego podstawy ideologii endecji budzą nieustannie wielkie kontrowersje.
30:15 roman dmowski___3586_95_iv_tr_0-0_989240389f7a43f[00].mp3 Roman Dmowski - audycja Polskiego Radia z cyklu "Postacie XX wieku". (PR, 7.02.1995)
Posłuchaj archiwalnych audycji o Romanie Dmowskim w serwisie - Radia Wolności >>>
Działalność polityczna
Roman Dmowski urodził się we wsi Kamionek niedaleko Warszawy (współcześnie jest to część warszawskiej Pragi) w niezamożnej rodzinie drobnoszlacheckiej. Ukończył III Gimnazjum Warszawskie, a następnie wstąpił na Wydział Matematyczno-Fizyczny Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie w 1891 roku po złożeniu rozprawy "Przyczynek do morfologii wymoczków włoskowatych" otrzymał stopień kandydata nauk przyrodniczych.
Aktywność polityczna
Jeszcze w czasie studiów zaangażował się w działalność polityczną. Od 1888 roku należał do ZET-u, koła organizacji młodzieży patriotycznej, a od roku następnego działał w Lidze Polskiej, skupiającej niepodległościowe środowisko krajowe i emigracyjne. Już wtedy zarysowały się jego silne tendencje antysocjalistyczne. W roku 1893 dokonał przewrotu w Lidze Polskiej zakładając własną organizację – Ligę Narodową, mającą ściślej zarysowany program polityczny.
Swoje poglądy Dmowski przedstawiał w licznych artykułach publikowanych na łamach "Głosu", "Czasu", a od 1895 "Przeglądu Wszechpolskiego" oraz broszurach ("Nasz patriotyzm") i większych publikacjach ("Myśli nowoczesnego Polaka", "Polityka polska a odbudowa państwa", "Niemcy, Rosja i kwestia Polska", "Kościół, naród, państwo"). W latach 1906-1909 sprawował mandat posła w rosyjskiej Dumie.
Sukces dyplomatyczny
Gdy wybuchła wojna, Dmowski wyjechał na zachód, gdzie jako prezes Komitetu Narodowego intensywnie angażował się w działalność na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości, doprowadzając m.in. do utworzenia we Francji Armii Polskiej, będącej zalążkiem przyszłych sił zbrojnych II RP. Razem z Ignacym Paderewskim położył również nieocenione zasługi w negocjacjach z wielkimi mocarstwami, doprowadzając 28 czerwca 1919 do podpisania traktatu wersalskiego, uznającego prawo Polaków do niepodległego państwa.
W II RP, w 1923 roku sprawował funkcję ministra spraw zagranicznych w rządzie Chjeno-Piasta, w 1926 powołał do życia Obóz Wielkiej Polski, organizację endecką pozostającą w stałym konflikcie ze stronnictwem sanacyjnym. W 1928 roku z kolei utworzył Stronnictwo Narodowe.
Wybór sprzymierzeńca
O jakiej Polsce Roman Dmowski marzył i gdzie upatrywał szans na odzyskanie niepodległości? Jakie były główne założenia polskiej endecji i dlaczego do dziś pozostają poglądami budzącymi tyle sporów?
Przede wszystkim Dmowski przed I wojną światową przyszłość naszego kraju i nadzieję na autonomię widział w sojuszu z Rosją, angażując się po stronie ruchu neoslawistycznego. Skrzętnie ukrywał hasła wolnościowe, aby tym samym nie zrazić wschodniego mocarstwa do pomysłu odbudowy państwa polskiego – po latach sam pisał, że aby osiągnąć swój cel musiał "fraternizować z bydłem".
Mimo to swą postawą przysporzył sobie wielu wrogów – często uważany za lojalnego sługę zaborcy, oskarżany był o zdradę. W przeciwieństwie do Józefa Piłsudskiego niezwykle obawiał się zagrożenia ze strony Niemiec, które postrzegał jako państwo silniejsze pod względem cywilizacyjnym, mogące zniszczyć polską kulturę.
Idee narodowościowe
Jego wizja odbudowanej już Polski opierała się na asymilacji narodowej. Będąc pragmatykiem, twierdził że koncepcja Rzeczpospolitej jako federacji złożonej z wielu egzystujących obok siebie narodów, jest po 123 latach niewoli nierealna. Dostrzegał świadomość własnej tożsamości Litwinów, Ukraińców, Białorusinów i Żydów oraz ich tendencje separatystyczne, mogące w przyszłości zagrozić jedności młodego i słabego jeszcze państwa polskiego. Dlatego też nie chciał dla Polski granic szeroko rozciągających się na wschód, ani nie widział miejsca dla mniejszości narodowych w odbudowanym kraju. Zakładał polonizację ludności znajdującej się w granicach RP. Szczególnie znana była jego antysemicka postawa.
02:41 roman dmowski___71_07_iii.mp3 "Nieznane o znanych" - historyk prof. Paweł Wieczorkiewicz przybliża sylwetkę Romana Dmowskiego. Jaki był naprawdę? (PR, 2007)
Na początku swojej politycznej działalności oraz w pierwszych latach wieku XX, Dmowski był orędownikiem koncepcji tzw. egoizmu narodowego. Koncepcja ta zakładała kierowanie się w pierwszej kolejności dobrem własnego narodu, odrzucając uniwersalizm i działanie na rzecz dobra wszystkich ludzi, niezależnie od ich narodowości. Koncpecja ta była próbą przeszczepienia na grunt polski podobnych haseł głoszonych w dziewiętnastowiecznej Europie w dobie formowania się nowoczesnych nacjonalizmów.
W 1927 roku w publikacji "Kościół, naród i państwo", Dmowski odrzucił te hasła. Podtrzymał wprawdzie, że wspólnota narodowa jest nadrzędna wobec jednostki, która w swych wyborach powinna kierować się dobrem własnego narodu, jednak w swych działaniach musi opierać się ona na zasadach moralnych chrześcijaństwa.
Poglądy nacjonalistyczne stały się wyjściem dla licznych oskarżeń ideologa endecji o kreowanie polskiego faszyzmu. Promowanie założeń Romana Dmowskiego miało duży wpływ na niekorzystne stosunki władz II RP z mniejszościami narodowymi (stanowiącymi ok. 35 proc. społeczeństwa), a także przyczyniło się do pogłębienia wzajemnej niechęci Polaków i Żydów.
kk/mk
