W 1713 roku stojący w centrum Warszawy pałac Andrzeja Morsztyna zakupił król August II Mocny. Polski monarcha rodem z Saksonii przez lata rozbudowywał nową posiadłość wzorując się na podparyskim Wersalu. Pałac, który wkrótce stał się ulubioną rezydencją Augusta, znalazł się w centrum nowego założenia urbanistycznego Warszawy, zwanego Osią Saską.
"Między dziedzińcem a ogrodem"
Zaprojektowany w pierwszej połowie XVIII wieku układ zabudowy miejskiej widoczny jest w stolicy Polski do dzisiaj. Schemat kompozycyjny Osi Saskiej miał kształt rombu, o długości 1650 metrów, osiągającego w najszerszym miejscu niemal pół kilometra. Najważniejszym jego punktem było założenie pałacowe w typie entre cour et jardin, czyli "między dziedzińcem a ogrodem" – Ogrodem Saskim. Całość obejmowała obszar około 17 hektarów.
Oś Saska zaczynała się bramą przy Krakowskim Przedmieściu, skąd wjazd prowadził na dziedziniec honorowy, na którym odbywały się parady i musztry wojska. Dziedziniec ten, nazywany przez lata placem Saskim, dziś nosi imię marszałka Józefa Piłsudskiego.
Centrum osi stanowił Pałac Saski, który za panowania władców z dynastii Wettinów uległ znacznej rozbudowie i stał się tętniącym życiem centrum kulturalnym stolicy. W drugiej połowie XVIII wieku przebudowany został również sąsiadujący z Pałacem Saskim pałac Ossolińskich. W 1750 roku w jego posiadanie wszedł Henryk Brühl, wszechwładny minister za rządów Augusta III Sasa. Pałac został zmodernizowany w stylu rokokowym i stał się jedną z najpiękniejszych rezydencji Warszawy. Od nazwiska właściciela budynek nazywany był Pałacem Brühla.
Ogród Saski
Największą część założenia urbanistycznego stanowił Ogród Saski, czyli pierwszy publiczny park Warszawy. Jego otwarcie dla mieszkańców miało miejsce 27 maja 1727 roku. Ogród zaprojektowany był w stylu francuskim, charakteryzował się regularną, symetryczną kompozycją przestrzenną i geometrycznym kształtem krzewów. Po powstaniu kościuszkowskim park popadł w ruinę, a swoją świetność odzyskał w drugiej i trzeciej dekadzie XIX wieku, gdy odnowiono go w stylu angielskim.
Najbardziej okazałą i najważniejszą budowlą wzniesioną za czasów Augusta II w Ogrodzie Saskim był pawilon ogrodowy zwany Wielkim Salonem lub Altaną. Była to ażurowa budowla trójosiowa o dwóch kondygnacjach, którą usytuowano w punkcie przecięcia głównych alei. W Wielkim Salonie odpoczywano, wyprawiano przyjęcia i bale, a z położonego na wysokości ok. 20 metrów tarasu rozciągał się widok na panoramę Warszawy. Altana została rozebrana w 1817 roku.
Od strony zachodniej do Ogrodu Saskiego wchodziło się przez bramę, której skrzydła wykonane były z żelaza. Od niej swoją nazwę wziął znajdujący się za nią plac – Żelaznej Bramy. Całość Osi Saskiej zamykały trzy pary długich budynków koszar Mirowskich, nazywanych tak od nazwiska dowódcy regimentu Gwardii Konnej Koronnej Wilhelma Miera.
Fragment planu Warszawy z 1846 roku z dobrze widoczną Osią Saską. Na ilustracji widać m.in. Ogród Saski i trzy pary budynków koszar Mirowskich. Foto: Polona.pl
August II Mocny
Królowie z dynastii Sasów zdecydowanie przyczynili się do zmodernizowania i upiększenia centrum Warszawy, ale ich rządy nie zapisały się najlepiej w dziejach państwa polsko-litewskiego.
August II, dzięki rzekomej tężyźnie fizycznej nazywany Mocnym, królem Rzeczypospolitej został po śmierci Jana III Sobieskiego. Choć podczas wolnej elekcji roku 1697 większość szlachty opowiedziała się za Francuzem, księciem Franciszkiem Ludwikiem de Bourbon-Conti, to właśnie elektor Saksonii dzięki zdecydowanym działaniom oraz poparciu Rosji i Austrii objął polski tron.
Monarcha nie przykładał wielkiej wagi do problemów swoich nowych poddanych. O wiele bardziej dbał o interes rodzimej Saksonii, związanej z Rzeczpospolitą unią personalną. Jako władca niemieckiego państwa zaangażował się w konflikt ze Szwecją, ale to Rzeczpospolita stała się głównym teatrem działań wyniszczającej III wojny północnej (1700-1721).
Konsekwencją konfliktu były nie tylko ogromne straty materialne i demograficzne poniesione przez państwo polsko-litewskie, ale również uzależnienie Augusta II od cara Rosji Piotra I. Coraz widoczniejsze stawały się wpływy Moskwy na wewnętrzne sprawy Rzeczpospolitej.
"Za króla Sasa..."
Po śmierci Augusta II w 1733 roku szlachta obrała nowym monarchą wspieranego przez dwór francuski Stanisława Leszczyńskiego. Polski magnat, a prywatnie teść króla Francji Ludwika XV, zasiadł na polskim tronie już w czasie wojny północnej w 1704 roku, jednak rządy te sprawował krótko. Całkowicie uzależniony od króla Szwecji Karola XII musiał ratować się ucieczką za granicę, gdy jego protektor poniósł porażkę w 1709 roku. Do władzy wrócił wówczas zdetronizowany wcześniej August II.
Tym razem Leszczyński również nie zdążył nacieszyć się polską koroną. Miesiąc po elekcji 1733 roku na ziemie Rzeczypospolitej wkroczyły wojska rosyjskie i saskie, które przekonały szlachtę do zmiany decyzji. Nowym królem został wówczas syn zmarłego elektora Saksonii – August III Sas.
Przez trzydzieści lat panowania Sasa nie podjęto starań o poprawę sytuacji wewnętrznej Rzeczypospolitej, która znajdowała się w głębokim kryzysie ustrojowym. W okresie rządów Augusta III do skutku doszedł tylko jeden sejm, a zasada liberum veto, pozwalająca jednemu posłowi zerwać obrady, paraliżowała prace parlamentu. W kraju narastała anarchia, a magnaci rządzili swoimi ogromnymi posiadłościami jak własnymi państewkami.
Z drugiej strony za czasów Augusta III Rzeczpospolita nie była zaangażowana w żaden konflikt zbrojny, co pozytywnie wpłynęło na rozwój gospodarczy kraju. Stąd właśnie wzięło się powiedzenie "za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa".
August III, podobnie jak jego ojciec, był wielkim miłośnikiem sztuki i jej hojnym mecenasem. Król sprowadzał do kraju zachodnich artystów, rozbudował królewskie rezydencje – poza zmodernizowaniem Pałacu Saskiego zatroszczył się także o nową fasadę Zamku Królewskiego od strony Wisły.
Obaj Wettinowie przyczynili się do rozwoju teatru na ziemiach polskich. Już od 1713 roku na terenie późniejszego Ogrodu Saskiego z inicjatywy Augusta II wystawiano spektakle teatralne, w tym sztukę Moliera. W późniejszych latach władca ten przebudował kilka sal teatralnych w Warszawie, a w 1724 roku otworzył kolejną - w Pałacu Saskim.
August III podzielał teatralne pasje ojca. Jego staraniem w 1748 rok w Ogrodzie Saskim otwarta została Operalnia – pierwszy w Polsce budynek publicznego teatru operowego. Sala mieściła nawet pół tysiąca widzów, a wstęp na widowiska często był bezpłatny. Budynek przetrwał do 1772 roku, gdy został rozebrany z powodu złego stanu technicznego.
***
Polskie Radio we współpracy ze Spółką Celową Pałac Saski przygotowało multimedialną i interaktywną platformę wiedzy na temat utraconych skarbów Warszawy – Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla i kamienic przy ul. Królewskiej. Zobacz stronę odkryjpalacsaski.pl
th
