Polityka szacha Pahlawiego
Ostatnim szachinszachem, monarchą Iranu był Mohammad Reza Pahlawi. W wyniku zamachu stanu przeprowadzonemu w 1953 roku obalił demokratyczny rząd i objął niemal nieograniczoną władzę w kraju. W wydarzeniach tych uczestniczył amerykański wywiad, w związku z czym Pahlawi utrzymywał dobre stosunki ze Stanami Zjednoczonymi i większością krajów zachodnich. Często przez Zachód był przedstawiany jako wzór "nowoczesnego przywódcy" na Bliskim Wschodzie.
- Szach prowadził od lat 60. tzw. białą rewolucję, która polegała na gwałtownej modernizacji i westernizacji kraju – mówił w radiowej audycji Krzysztof Strachota z Ośrodka Studiów Wschodnich. - Była ona skierowana przeciw duchowieństwu, przeciw potędze kleru szyickiego.
19:26 Rewolucja islamska - aud. Piotra Kędziorka.mp3 Irańska rewolucja islamska - przyczyny i skutki. Koniec monarchii, powrót ajatollaha Chomeiniego - aud. Piotra Kędziorka z udziałem Krzysztofa Strachoty, etnologa z Ośrodka Studiów Wschodnich (listopad 2000 r.)
Reza Pahlawi chciał znacjonalizować ogromne majątki duchownych szyickich, występował przeciwko obyczajowości muzułmańskiej.
– Dochodziło do takich sytuacji, że policja zdzierała na ulicach kobietom czadory [tradycyjne islamskie ubranie - przyp. red.] – mówił gość programu. – W szkołach, w miejscach publicznych dystansowano się od zbyt żarliwej i głębokiej religijności.
Szach odwoływał do starożytnego perskiego państwa rządzonego przez dynastię Achemenidów. W 1971 roku hucznie obchodził 2500-lecie monarchii w Iranie. Kładł duży nacisk na przedislamskie tradycje swojego kraju.
- Z języka starano się usuwać słowa pochodzenia arabskiego i wracać do słów perskich, aby podkreślić odrębność etniczną i tradycję irańską - słyszmy w audycji.
Protesty muzułmanów
Decyzje podejmowane przez szacha wywoływały sprzeciw szyickich duchownych. Jednym z największych krytyków Pahlawiego stał się ajatollah (honorowy tytuł naukowy szyickich uczonych) Ruhollah Chomeini, który otwarcie sprzeciwiał się laicyzacji państwa, zażyłym stosunkom szacha ze Stanami Zjednoczonymi i Izraelem. Duchowy przywódca został aresztowany i zmuszony w 1964 roku do opuszczenia kraju.
- Zachód, zwłaszcza Stany Zjednoczone, utożsamiany był przez Chomeiniego z "wielkim szatanem" (jednocześnie Związek Radziecki nazwał "małym szatanem" jako mniejsze zagrożenie) - mówił w radiowej audycji Wojciech Giełżyński, znawca Bliskiego Wschodu. Dla ajatollaha wszystko, co z Zachodu, było złe, skażone grzechem, dlatego że szach Iranu, przeciwko któremu Chomeini walczył, wtłaczał przez kilkadziesiąt lat do Persji, zwanej potem Iranem, wszystko, co było na Zachodzie dobre i złe, niszcząc starą, bardzo bogatą przecież kulturę perską, niszcząc religię muzułmańską, która była zrębem tamtejszej kultury.
29:19 Chomeini - aud. z cyklu Postacie XX wieku.mp3 Ajatollah Chomeini - audycja z cyklu "Postacie XX wieku" prowadzona przez Sławomira Szofa z udziałem Wojciecha Giełżyńskiego (PR, 20.10.1996)
Jak mówił w audycji z 2000 roku etnolog Krzysztof Strachota, Chomeini już od lat 40. nawoływał do utworzenia systemu rządów opartego na islamie, w którym władzę sprawują duchowni.
- W 1961 roku Chomeini powiedział, że szach musi odejść – mówił gość radiowej audycji. - Doszło wtedy do zamieszek w Qom, świętym mieście szyitów. Policja wówczas po raz pierwszy otworzyła ogień do manifestujących pod hasłami religijnymi.
"Czarny piątek"
Przez następne lata stale dochodziło do wystąpień przeciwko Pahlawiemu. Szach tłumił demonstracje siłą, aresztował i zabijał przeciwników. Eskalacja protestów nastąpiła w roku 1978.
- Protesty nabrały charakteru ogólnospołecznego. Coraz głośniej żądano odejścia szacha, ukrócenia wpływów amerykańskich – stwierdził Krzysztof Strachota. - Bardzo szybko przeszło to w taką emocjonalną fazę. Szła manifestacja, żołnierze szacha strzelali, padali zabici. Po czterdziestodniowym okresie żałoby szła kolejna manifestacja upamiętniająca ofiary, padali następni.
Fala buntu przeciw szachowi narastała z każdym dniem. Przeciwnicy Pahlawiego zaczęli podpalać kina wyświetlające nieobyczajne filmy, napadać na cudzoziemców, zwłaszcza Amerykanów. Niszczono bary, w których sprzedawano alkohol. - Przez cały rok narastał paraliż państwa - słyszymy w audycji.
Momentem kulminacyjnym kryzysowej sytuacji w Iranie był 8 września 1978 roku. Tego dnia, który przeszedł do historii jako "czarny piątek", wojska rządowe zabiły kilkuset protestujących na ulicach stolicy kraju, Teheranu. Konsekwencją tego wydarzenia była całkowita utrata poparcia rządu zarówno przez obywateli jak i przez zagranicznych sojuszników.
Strajk generalny w październiku 1978 roku unieruchomił gospodarkę kraju. Protesty osiągnęły apogeum w grudniu. Każdego dnia setki demonstrantów ginęło w walkach z wojskiem, a demonstracje cały czas przybierały na sile.
Władza duchownych
16 stycznia 1979 roku szach i cesarzowa opuścili Iran. W lutym do kraju wrócił Chomeini, którego witały miliony Irańczyków.
- Nie wiadomo było, jaki ostatecznie charakter przyjmie rewolucja i dopiero przyjazd Chomeiniego nadał jej wyraźnie islamski charakter - mówił gość audycji.
Rewolucjoniści zaczęli przejmować bazy wojskowe i posterunki policji. Powołany przez Pahlawiego rząd ustąpił, część ministrów rozstrzelano, a 11 lutego armia odstąpiła od walki. Od tamtego momentu wizerunek polityki Iranu jest jednoznaczny i kojarzy się ze sloganami wykrzykiwanymi w każdy piątek w teherańskim meczecie Mosalla: "Śmierć Ameryce!".
Jeszcze w lutym 1979 roku obalono w Iranie monarchię i utworzono republikę islamską. Od tego czasu władza w Iranie należy do najwyższego duchowego przywódcy rahbara, który kontroluje wybrane w wyborach władze, w tym prezydenta. Pierwszym najwyższym duchownym był Ruhollah Chomeini.
- Niewątpliwie była to postać o szalonej charyzmie, niezwykłej mocy zdobywania ludzkich emocji, człowiek obdarzony potężną siłą polityczną, nie tylko religijną. On zresztą wielokrotnie podkreślał, że islam jest religią polityczną, że jest nieodłączny od polityki, obejmuje całokształt życia ludzkiego, a więc również obyczaje, prawo, moralność, gospodarkę i oczywiście politykę. Można powiedzieć, że był twórcą tego, co dziś nazywamy fundamentalizmem - mówił w audycji Polskiego Radia Wojciech Giełżyński, znawca Bliskiego Wschodu.
Po śmierci Chomeini w 1989 roku władzę przejął Ali Chamenei (prezydent kraju w latach 1981-89), który sprawuje ją do dzisiaj.
***
Idea rewolucji, ostrych norm religijnych i wrogości wobec Zachodu nie jest już tak popularna wśród Irańczyków.
12:05 [ PR3]PR3 (PCM) 11 luty 2019 17_18_04.mp3 40 lat istnienia Islamskiej Republiki Iranu. Audycja "Zapraszamy do Trójki - popołudnie" prowadzona przez Marcina Pośpiecha i Michała Żakowskiego z udziałem Bartosza Wiśniewskiego (PR, 11.02.201)
- Rządzący muszą wycofać się ze swoich co bardziej radykalnych pod względem moralności pomysłów. Możemy mówić o pewnym rodzaju ideologicznego bankructwa tego systemu. To ma związek z gwałtownie zmieniającym się społeczeństwem, bo system powstał 40 lat temu, a ci, którzy wzniecili wówczas rewolucję, są cały czas u władzy - mówił w 2019 roku Thomas Erdbrink, dziennikarz "The New York Times", który spędził w Iranie 17 lat.
Dwa lata później 8. prezydentem Iranu został 63-letni konserwatywny Ebrahim Raisi. Odkąd objął urząd nakazał zaostrzenie w Iranie przepisów dotyczących moralności, nadzorował krwawe akcje tłumienia antyrządowych protestów i mocno naciskał na rozmowy nuklearne ze światowymi mocarstwami.
th/mc/im/bs
