Układ białowieski - kolejny krok do rozpadu ZSRR

8 grudnia 1991 roku przywódcy Białorusi, Ukrainy i Rosji podpisali w białoruskiej części Puszczy Białowieskiej porozumienie powołujące do życia Wspólnotę Niepodległych Państw.

Leonid Kuczma

Foto: Defense.gov/Wikipedia

Trudna sytuacja polityczno-gospodarcza

Na początku lat 90. XX wieku, Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich znajdował się w bardzo trudnej sytuacji gospodarczej i politycznej. Władze zdecydowały się wysłać wojska radzieckie na Zakaukazie i do republik bałtyckich, co przełożyło się na spadek popularności prezydenta Związku Radzieckiego Michaiła Gorbaczowa w społeczeństwie. Rosja toczyła z pozostałymi republikami tzw. wojnę prawną, polegającą na próbie wyegzekwowania od nich wpłacania składek do kasy związkowej. Republiki odmawiały przesyłania funduszy, w związku z czym pogłębiał się federalny deficyt budżetowy. Dokładając do tego spadek produkcji w przemyśle i rolnictwie, ZSRR na przełomie zimy 1990/1991 roku, został zmuszony do skorzystania z międzynarodowej pomocy żywnościowej.

Prezydent Federacji Rosyjskiej Borys Jelcyn pomimo tych problemów przystąpił do planów wcielenia w życie reform wolnorynkowych. W dzierżącej władzę w państwie Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego dochodziło do coraz ostrzejszych podziałów. Różnice pomiędzy reformatorami a dogmatycznymi komunistami stawały się coraz wyraźniejsze. Szalę goryczy przelał pucz moskiewski z 19 sierpnia 1991 roku, kiedy twardogłowi komuniści, niechętni demokratyczno-liberalnym przemianom w kraju, próbowali obalić urzędującego prezydenta Borysa Jelcyna. Kilkudniowy kryzys wykorzystały republiki bałtyckie: Litwa, Łotwa i Estonia, proklamując niepodległość.

Spór pomiędzy prezydentami

Odłączenie się republik bałtyckich przyśpieszyło rozpad ZSRR. Sytuację komplikował konflikt toczony pomiędzy przywódcami: liderem obozu demokratycznego, prezydentem Federacji Rosyjskiej Borysem Jelcynem a prezydentem ZSRR Michaiłem Gorbaczowem. Obydwaj zdawali sobie sprawę z tego, że właśnie trwa proces rozpadu Związku Radzieckiego, jednak żaden z nich nie zamierzał rezygnować z władzy na Kremlu. Borys Jelcyn nie mógł formalnie pozbawić władzy Gorbaczowa, dlatego postanowił zlikwidować państwo, któremu przewodził jego polityczny konkurent - Związek Radziecki.

- W Polsce uważa się, że główną przyczyną powstania Wspólnoty Niepodległych Państw był ruch "Solidarności", jednak większy wpływ na to miała wojna w Afganistanie. Michaił Gorbaczow, kiedy dochodził do władzy, wcale nie był takim demokratą, za jakiego uważa się go obecnie – mówił redaktor Krzysztof Mroziewicz w audycji "Wspólnota Niepodległych Państw".

Jaka była rola Gorbaczowa w wojnie w Afganistanie? Jak to wpłynęło na jego poglądy oraz na powołanie Wspólnoty Niepodległych Państw? Posłuchaj audycji "Wspólnota Niepodległych Państw".

Spotkanie w Puszczy Białowieskiej

W sierpniu 1991 roku niepodległość od ZSRR proklamowała Białoruś i Ukraina. Władze tych państw nie mogły jednak dojść do porozumienia w zakresie współpracy polityczno-gospodarczej z Gorbaczowem i władzami centralnymi ZSRR. W obliczu tych problemów, 7 grudnia 1991 w miejscowości Wiskule położonej w białoruskiej części Puszczy Białowieskiej, rozpoczęło się spotkanie trzech prezydentów: Rosji - Borysa Jelcyna, Białorusi - Stanisława Szuszkiewicza i Ukrainy - Leonida Krawczuka.

Tematem rozmów miało być pierwotnie ustalenie zasad, na których ZSRR miałby dostarczać ropę naftową i gaz na Białoruś i Ukrainę, jednak obrady szybko zostały zdominowane przez tematy polityczne.

Wspólnota Niepodległych Państw

8 grudnia 1991 roku, prezydenci Białorusi, Ukrainy i Rosji podpisali porozumienie białowieskie, które stało się podwaliną powołania Wspólnoty Niepodległych Państw. Celem organizacji miała być pomoc w uporządkowaniu sytuacji politycznej, prawnej i gospodarczej byłych republik po rozwiązaniu ZSRR.

Najważniejszy zapis układu stanowił, że Związek Radziecki jako podmiot prawa międzynarodowego i byt geopolityczny przestał istnieć. Państwa członkowskie organizacji wzajemnie uznały swoje granice. Ponadto zapowiedziały, że będą zawierać między sobą specjalne umowy dotyczące polityki, gospodarki, handlu, kultury, edukacji, zdrowia, środowiska naturalnego i nauki. Wspólnota miała respektować zasady suwerenności i nieingerencji w wewnętrzne sprawy państw członkowskich. Członkowie organizacji zobowiązali się do przestrzegania praw człowieka, swobód kulturalnych i religijnych. Sygnatariusze układu zdecydowali się również dążyć do likwidacji znajdujących się na terytoriach ich państw broni nuklearnych. Siedzibą organizacji została stolica Białorusi - Mińsk.

Rozpad ZSRR

Dzień później w rozmowie telefonicznej Borys Jelcyn poinformował prezydenta USA George'a H. W. Busha o powołaniu nowej organizacji i likwidacji ZSRR. Przeciwko porozumieniu protestował Michaił Gorbaczow, argumentując, że o losie całego państwa nie mogą decydować tylko niektóre republiki wchodzące w jego skład. Jego sprzeciw okazał się bezskuteczny: zaledwie kilka dni po podpisaniu układu białowieskiego, ratyfikowały go parlamenty Białorusi, Rosji i Ukrainy. 13 grudnia 1991 roku chęć przystąpienia do Wspólnoty Niepodległych Państw zgłosiły: Kazachstan, Kirgizja, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan.  21 grudnia 1991 roku na konferencji w Ałma-Acie rozszerzono akt powołania organizacji o nowe przepisy. Akces do Wspólnoty zgłosiły Armenia, Azerjbedżan i Mołdawia, czym ostatecznie przyczyniły się do upadku ZSRR.

Powstanie Wspólnoty Niepodległych Państw i przekształcenie się w nią ZSRR, uznawane jest za ostateczny upadek Związku Radzieckiego przeprowadzony na drodze pokojowej. Jednak rozpad tego państwa nie wiązał się z likwidacją jego dominującej roli w sferze gospodarczej i militarnej. Konsekwencje rozpadu ZSRR były długofalowe i wiązały się z nimi różne problemy. Z czym musiały zmierzyć się dawne republiki ZSRR? Dowiedz się tego z audycji "Wspólnota Niepodległych Państw".

seb