У гісторыі беларускай мовы існавалі тры спосабы словаўтварэння: марфолага-сінтаксічны, лексіка-семантычны лексіка-сінтаксічны.
- Марфолага-сінтаксічны спосаб – гэта пераход слоў з адной часціны мовы ў другую: субстантывацыя, ад’ектывацыя, адвербіялізацыя, пранаміналізацыя.
З усіх відаў пераходу слоў найбольш прадуктыўным з’яўляецца субстантывацыя (лац. substantivum – назоўнік) – пераход прыметнікаў і дзеепрыметнікаў у назоўнікі. Гэтым спосабам утварыліся цэлыя рады слоў:
- назвы памяшканняў, напр.: ардынатарская, бульбяная, настаўніцкая, прыёмная;
- назвы грашовых выплат, напр.: камандзіровачныя, кампенсацыйныя, кватэрныя, радыяцыйныя;
- назвы асоб, напр.: арыштаваны, вартавы, дзяжурны, рабочы, хворы;
- назвы раслін і дрэў, напр.: азімыя, яравыя, бабовыя, хваёвыя.
Пры пераходзе слоў з адной часціны мовы ў другую сродкам выражэння словаўтваральнага значэння з’яўляецца сістэма флексій, абмежаваная формай аднаго роду (радзей двух) ці толькі множнага ліку. Іншымі словамі, прыметнікі, сінтаксічна залежныя ад назоўнікаў, змяняюцца па родах, ліках і склонах, а пры субстантывацыі захоўваецца толькі форма аднаго з трох родаў (радзей двух) ці форма множнага ліку. Як і ў звычайных назоўнікаў, род у субстантыватаў становіцца пастаяннай, нязменнай катэгорыяй. Катэгорыі ліку і склону таксама змяняюцца ― становяцца сінтаксічна незалежнымі. Параўнайма:
бульбяны суп, бульбяная кішка, бульбяныя пызы (маем дачыненне з прыметнікам, утвораным ад слова бульба, які змяняецца па родах і ліках у залежнасці ад змены роду і ліку назоўнікаў.
У сказе Паесці пайшлі ў Бульбяную маем дачыненне з назвай рэстарана; тут фармальна прыметнік бульбяная выступае ў ролі назоўніка жаночага роду і не можа змяняцца па родах і ліках.
Субстантываваныя назоўнікі, зразумела, выступаюць таксама ў мужчынскім родзе, напр. Арыштаваны сядзеў ціха – параўнайма з прыметнікам: арыштаваны хлопец, арыштаваная дзяўчына, арыштаваныя студэнты; і ў ніякім родзе, напр. назоўнік марожанае – смачнае марожанае і прыметнік: марожанае мяса, марожаная агародніна, марожаны дэсерт, марожаныя ягады.
Некаторыя субстантываты выступаюць толькі ў множным ліку, напр.: На паездку атрымалі камандзіровачныя; гэты субстантыват таксама можам супаставіць з прыметнікам, напр.: камандзіровачны ліст, камандзіровачная гульня, камандзіровачныя пасведчанні.
Іншыя віды марфолага-сінтаксічнага спосабу больш рэдкія. Ад’ектывацыя (лац. adjectivum – прыметнік) – гэта пераход дзеепрыметнікаў у разрад прыметнікаў, напр.: загарэлы, змораны, гаючы, калючы.
Адвербіялізацыя (лац. adverbium – прыслоўе) – пераход склонавых формаў назоўнікаў у прыслоўі (пры гэтым канчаткі становяцца суфіксамі, а прыназоўнікі – прыстаўкамі), напр.: раніцай, вечарам, ноччу, уначы, зверху, знізу.
Пранаміналізацыя (лац. pronomen – займеннік) – пераход іншых часцін мовы ў займеннікі або набыццё іншымі часцінамі мовы ў пэўным кантэксце значэння займеннікаў, напр.: Мы не адны ў значэнне 'не самі; Ён зведаў цэлы свет у значэнні 'ўвесь свет'.
- Лексіка – сінтаксічны спосаб – гэта зліццё (зрашчэнне) двух ці некалькіх слоў у адно слова. У адрозненне ад словаскладання, якое адносіцца да сінхранічнага словаўтварэння і ўтварае найчасцей прыметнікі, напр. вечназялёны, глыбокапаважаны, лексіка-сінтаксічным спосабам утвараюцца часцей за ўсё прыслоўі і службовыя часціны мовы, напр.: датла, сёння, нельга, зусім, потым, мабыць. З пункта погляду сучаснай мовы гэтыя і падобныя да іх словы невытворныя, лексічнае значэнне састаўных кампанентаў прыведзеных і падобных слоў не заўсёды выразна ўсведамляецца, і толькі этымалагічны аналіз дае магчымасць выясніць гісторыю іх утварэння.
- Лексіка – семантычны спосаб – гэта адзін са шляхоў утварэння амонімаў шляхам распаду полісеміі ў выніку разыходжання ў значэннях мнагазначных слоў. Працэс распаду слова на два і больш амонімаў – гэта вынік доўгага гістарычнага развіцця слоў. Гэта ўтварэнне такіх слоў, як, напр. кулак І (‘сціснутая кісць рукі’) і кулак ІІ (‘заможны селянін’), завод І (‘прыстасаванне ў механізме’) і завод ІІ (‘прамысловае прадпрыемства’), зайчык І (‘памяншальнае да заяц’) і зайчык ІІ (‘сонечны блік’), а таксама размоўнае зайчык ІІІ (‘беларуская грашовая адзінка’).
Гл. шырэй: Я.Н. Марозава, Словаўтварэнне. Тэарэтычныя асновы, узоры разбору, тэсты, кантрольная работа, Віцебск 2005, с. 21-23.
Ніна Баршчэўская