Запаведнік «Кшэмёнкі» — неалітычная шахта ў самым цэнтры Польшчы (ФОТА)

Тут вы можаце ўбачыць неалітычныя шахты па здабычы крэменю, якія тысячы гадоў амаль не былі кранутыя рукой чалавека.

Запаведнік «Кшэмёнкі»

Anna Zadrożna/Redakcja Białoruska/PRdZ

Сёння мы запрашаем у Археалагічны музей і Запаведнік «Кшэмёнкі», якія размешчаныя ў вёсцы Судул (Sudół) каля Астроўца Свентакшыскага (Ostrowiec Świętokrzyski) — гэта крыху больш за 180 кіламетраў на поўдзень ад Варшавы. Менавіта ў гэтым месцы з неаліту да ранняга бронзавага веку працавалі шахты крэменю. Запаведнік «Кшэмёнкі» — гэта ўнікальны помнік, які паказвае ўзровень ведаў і тэхнічных навыкаў старажытных шахцёраў, умовы працы і жыцця, а таксама элементы, звязаныя са сферай магічных вераванняў і звычаяў.

Запаведнік «Кшэмёнкі» /Anna Zadrożna/Redakcja Białoruska/PRdZ

Запаведнік «Кшэмёнкі» пастаянна здзіўляе, як даследчыкаў старажытнай гісторыі, так і турыстаў. Гэта незвычайнае месца, дзе можна не толькі ўбачыць музейныя экспазіцыі, але, перш за ўсё, спусціцца пад зямлю і самому паглядзець, якімі былі ўмовы працы шахцёраў тысячы гадоў таму.

Запаведнік «Кшэмёнкі» — музейнaя экспазіцыя /Anna Zadrożna/Redakcja Białoruska/PRdZ

На цікавыя прылады працы, выкананыя з характэрнага паласатага крэменю, еўрапейскія археолагі пачалі звяртаць увагу яшчэ да Першай сусветнай вайны. Аднак тады яны не ведалі адкуль паходзіць згаданы крэмень, кажа супрацоўнік Археалагічнага аддзела Гістарычна-археалагічнага музея ў Астроўцы Свентакшыскім Шыман Мадзэлеўскі(Szymon Modzelewski):

— Навукоўцы паказвалі на розныя рэгіёны, у тым ліку Галіцыю. Толькі ў 1922 годзе выдатны польскі геолаг Ян Самсановіч (Jan Samsonowicz), які праводзіў у рэгіёне даследаванні з мэтай стварэння геалагічнай мапы Свентакшыскіх гораў, прыбыў у вёску Кшэмёнкі, якая знаходзілася на тэрыторыі цяперашняга запаведніка. Там ён зафіксаваў шмат наземных слядоў дагістарычных шахтаў. Пра гэта ён паведаміў археолагу Стэфану Крукоўскаму(Stefan Krukowski), які вельмі зацікавіўся тэмай. Дзякуючы гэтаму, інфармацыя пра дагістарычныя шахты ў Кшэмёнках стала вядомай не толькі ў навуковым асяроддзі, але і ў грамадстве. У 1925 годзе кракаўскі археолаг Юзаф Журоўскі (Józef Żurowski) разам са сваім асістэнтам Драгічына – Зыгмунтам Шмітам(Zygmunt Szmit) правялі на месцы першыя археалагічныя раскопкі.

Запаведнік «Кшэмёнкі» — музейнaя экспазіцыя /Anna Zadrożna/Redakcja Białoruska/PRdZ

Падчас даследаванняў навукоўцам удалося сабраць шмат інфармацыі на тэму працы і жыцця дагістарычных шахцёраў. У тым ліку, удалося ўстанавіць памер шахтнага поля, якое складае каля 78 гектараў, і на якім знаходзяцца каля 4 тысяч рознага віду шахтаў. Вырабы з паласатага крэменю прадаваліся на тэрыторыю сучаснай Германіі, Чэхіі, Славакіі, Заходняй Украіны, Беларусі і Літвы. 

Запаведнік «Кшэмёнкі» — музейнaя экспазіцыя /Anna Zadrożna/Redakcja Białoruska/PRdZ

Запаведнік «Кшэмёнкі» — гэта найбуйнейшы ў свеце рэгіён, дзе захаваліся як элементы дагістарычнага ландшафту, так і падземныя часткі шахтаў:

— Здабыча завяршылася тут у раннім бронзавым веку, то бок у часе, калі з паўднёвай і заходняй Польшчы пачалі павольна паступаць прадметы, выкананыя з бронзы і медных сплаваў. Спачатку, гэта была зброя і ўпрыгажэнні, а толькі пазней прылады працы. Менавіта тады крэмень, асабліва паласаты, як матэрыял, з якога выраблялі прэстыжныя і дарагія прадметы, пачаў страчваць сваё значэнне. У апошнім перыядзе эксплуатацыі шахтаў, вырабы з крэменю прадаваліся ўжо выключна лакальна, то бок да 60-80 кіламетраў ад шахтаў. Каля 1 600 года да н.э. апошнія гарнякі пакінулі шахтнае поле, а разам з імі зніклі веды пра метады працы і апрацоўкі крэменю; рэгіён нанава пачаў зарастаць лесам. Пра згаданае месца ніхто не ведаў ажно да 1922 года, калі яго адкрыў Ян Самсановіч.

Запаведнік «Кшэмёнкі» - музейнaя экспазіцыя /Anna Zadrożna/Redakcja Białoruska/PRdZ

З самага пачатку навукоўцы разумелі каштоўнасць згаданага месца. Разумелі таксама неадкладную патрэбу яго ахоўвання. Першыя ідэі заснавання тут запаведніка ўзніклі на пачатку 1920-х гадоў мінулага стагоддзя:

— Аднак толькі ў 1928 годзе пад эгідай новаадкрытага Дзяржаўнага археалагічнага музея ў Варшаве, у Кшэмёнках удалося стварыць запаведнік. Гэта адбылося шляхам паступовага выкупу грунтаў ад мясцовых фермераў за грамадскія і прыватныя сродкі. Да пачатку Другой сусветнай вайны ўдалося выкупіць дзве траціны тэрыторыі шахтнага поля. Толькі пасля вайны запаведнік удалося пашырыць да цяперашняга памеру. Пры гэтым адбылося перасяленне і адміністрацыйная ліквідацыя вёскі Кшэмёнкі. Зараз паверхня запаведніка складае 378 гектараў. Яшчэ да Другой сусветнай вайны былі праблемы з аховай згаданай тэрыторыі, гэта нягледзячы на тое, што музей наняў адмысловага ахоўніка. Гаворка ідзе пра дзейнасць мясцовых жыхароў, якія нелегальна дабывалі вапняк і пры нагодзе знішчылі некалькі дзясяткаў шахтных стволаў.

Запаведнік «Кшэмёнкі» / Anna Zadrożna/Redakcja Białoruska/PRdZ

Старажытныя шахцёры здабывалі паласаты крэмень для яго асаблівых уласцівасцяў, у тым ліку цвёрдасці. Не выключана, што ў сувязі з асаблівай прыгажосцю, паласаты крэмень выконваў таксама нейкія ролі ў тагачасных вераваннях. Аднак пра гэта вядома няшмат:

— Зараз паласаты крэмень атрымліваюць пры нагодзе здабычы вапняку ў шахце, якая працуе для цэментнага завода ў Ажарове. Таксама падчас бурэння нашага падземнага турыстычнага маршруту была дабытая пэўная колькасць паласатага крэменю, з якога зараз вырабляюцца сувеніры для нашая музея — гэта легальныя крыніцы. На жаль, у 1990-х гадах мы сустрэліся з праблемай рабавання на тэрыторыі дагістарычнага шахтнага поля. Атрыманы незаконным чынам крэмень пазней куплялі ювелірныя майстэрні з Сандомежа. На шчасце, такая практыка была спынена, а вінаватыя пакараныя. Зараз крэмень з легальных крыніц выкарыстоўваюць ювеліры, а таксама мастакі.

Запаведнік «Кшэмёнкі» - шахтa крэменю /Anna Zadrożna/Redakcja Białoruska/PRdZ

У 2019 годзе Кшэмянкуўскі рэгіён дагістарычнай здабычы паласатага крэменю быў унесены ў Спіс сусветнай спадчыны ЮНЕСКА. Унясенне ў спіс ЮНЕСКА, гэта не толькі прэстыж, пераконвае Шыман Мадзэлеўскі:

— Гэта не толькі сусветнае адрозненне археалагічнага помніка — у дадзеным выпадку ўсяго Кшэмянкуўскага рэгіёнa дагістарычнай здабычы паласатага крэменю, то бок шахтнага поля ў Кшэмёнках, двух суседніх: у Бароўні і Карыцізне (Borownia i Korycizna) ды дагістарычнга гарняцкага паселішча ў Гаўронцы(Gawroniec). Гэта таксама значаная дапамога ў ахове археалагічнага помніка і ацэнка важнасці згаданага месца для археалагічнай спадчыны чалавецтва.

Запаведнік «Кшэмёнкі» — неалітычнае паселішча /Anna Zadrożna/Redakcja Białoruska/PRdZ

Зараз у Судоле можна наведаць пастаянную экспазіцыю, запаведнік «Кшэмёнкі» і рэканструяванае неалітычнае паселішча, кажа Шыман Мадзэлеўскі:

— Запаведнік «Кшэмёнкі» можна наведаць выключна з гідам, пасля ранейшага браніравання месца. Максімальная колькасць асобаў у групах — 25 чалавек. Госці спачатку наведваюць пастаянную выставу, якая расказвае пра працу гарнякоў і жыццё ў неаліце і раннім бронзавым веку. Пазней яны наведваюць Запаведнік «Кшэмёнкі» — наземную і падземную часткі турыстычнай трасы. Спускаючыся 11 метраў пад зямлю і шпацыруючы трасай, якая налічвае каля 500 метраў, яны могуць пазнаёміцца з дагістарычнымі шахтамі крэменю. На канец госці наведваюць археалагічны парк, то бок рэканструяванае неалітычнае паселішча, якое дасканала адлюстроўвае ўмовы, у якіх пражывалі гарнякі і іх сем'і, — распавёў Шыман Мадзэлеўскі (Szymon Modzelewski) з Гістарычна-археалагічнага музея ў Астроўцы Свентакшыскім.

Запаведнік «Кшэмёнкі» /Anna Zadrożna/Redakcja Białoruska/PRdZ

Ён таксама запрасіў на штогадовыя мерапрыемствы, якія арганізоўвае музей, у тым ліку на  «Кшэмянкоўскія сустрэчы з каменным векам» у ліпені, Астравецкі фестываль дагістарычнай і антычнай культуры ў снежні, а таксама Еўрапейскія дні археалогіі і Еўрапейскія дні спадчыны.

Пярсцёнак з паласатым крэменем у Сандомежы /Anna Zadrożna/Redakcja Białoruska/PRdZ

Анна Задрожна