Назоўнікі беларускай мовы падзяляюцца на словы, што маюць адзіночны і множны лік, словы толькі з адзіночным лікам (г. зв. singularia tantum), словы толькі з множным лікам (г. зв. pluralia tantum).
Да слоў толькі адзіночнага ліку належаць:
- уласныя назвы, напр.: Беларусь, Беласток, Купала,
- рэчыўныя назоўнікі, напр.: вада, соль, мука,
- адцягненыя назоўнікі са значэннем прыкметы, дзеяння, стану, напр.: блакіт, бег, ідэалізм,
- зборныя назоўнікі, напр.: звяр'ё, птаства, студэнцтва,
- назвы месяцаў, напрамкі свету, напр.: ліпень, снежань, поўдзень, усход.
Да множналікавых назоўнікаў належаць лексемы, якія абазначаюць:
- парныя або састаўныя прадметы, напр.: акуляры, нагавіцы, шахматы,
- некаторыя абстрактныя паняцці, напр.: зносіны, паводзіны,
- рэчывы, напр.: дрожджы,
- паўтаральныя дзеянні, працэсы, напр.: дэбаты, заняткі, перамовы,
- пэўныя часавыя адрэзкі, святы, абрады, напр.: дажынкі, заручыны, канікулы,
- некаторыя ўласныя імёны, напр.: Гімалаі, Карпаты, Смалявічы,
- назвы сукупнасці чаго-небудзь, напр.: аліменты, фінансы,
- найменні частак цела, напр.: бронхі, лёгкія.
Некаторыя множналікавыя назоўнікі падлягаюць злічэнню, напр.: двое сутак, трое саней, шмат дэбатаў.
Назоўнікі з суадноснымі формамі адзіночнага і множнага ліку абазначаюць:
- і канкрэтныя прадметы, напр.: дом – дамы, ліст – лісты, стол – сталы,
- і адцягненыя паняцці, напр.: думка – думкі, погляд – погляды, тэорыя – тэорыі.
Фармальна граматычнае значэнне назоўнікаў праяўляецца:
- нулявым канчаткам у назоўным склоне для назоўнікаў мужчынскага роду адзіночнага ліку, напр.:дуб, горад, хлопец,
- канчаткамі -а (-я) у назоўным склоне для назоўнікаў жаночага роду адзіночнага ліку, напр.:галава, дзяўчына, вішня,
- канчаткамі -о (-а), -е ў назоўным склоне для назоўнікаў ніякага роду адзіночнага ліку, напр.: акно, дрэва, поле;
- канчаткамі -ы (-і) у назоўным склоне для назоўнікаў множнага ліку, напр.: дамы, хлопцы, гусі і інш., радзей -е, напр.: гараджане, сяляне; асобныя назоўнікі ўтвараюць форму множнага ліку суплетыўным спосабам, напр.: чалавек – людзі;
- сінтаксічна праз формы спалучальных з назоўнікамі азначэнняў, якія служаць адзіным сродкам выражэння для нескланяльных назоўнікаў, напр.: прыгожае кімано (ніякі род, адзіночны лік) – прыгожыя кімано (множны лік).
Для значэнняў катэгорыі адзіночнага і множнага ліку ўласцівы транспазіцыі, бо ў пэўных сітуацыях і кантэкстах памянёныя значэнні могуць ужывацца адно на месцы другога, параўнайма: У нашых лясах водзіцца воўк і ліса і Мне не хочацца жыць у розных там аўстраліях.
Таксама адзіночналікавыя рэчыўныя ці адцягненыя назоўнікі пры канкрэтызацыі іх значэння могуць выступаць у множным ліку, напр.: віно – малдаўскія віны, пясок – пяскі пустыні, соль – калійныя солі, снег – сібірскія снягі, чытанне – Коласаўскія чытанні.
Шырэй гл.: Л.А. Антанюк, Б.А. Плотнікаў, Беларуская мова: прафесійная лексіка, Мінск 2005
Ніна Баршчэўская