1 лістапада адзначаецца 80-я гадавіна прыбыцця 733 польскіх дзяцей і 105 іх апекуноў на борце амерыканскага карабля «USS General Randall» у порт Велінгтан у Новай Зеландыі.
Большасць дзяцей пасля дэпартацыі ў глыб СССР у 1940–1941 гадах страцілі частку або ўсіх сваіх блізкіх. Самыя слабыя сярод больш чым 320 тысяч ссыльных, з найменшымі шанцамі на выжыванне ў надзвычай цяжкіх умовах, паміралі з-за хвароб, знясільваючых вандровак, непрыязнага клімату, а таксама прынцыпу «хто не працуе, той не есць», замацаванага ў канстытуцыі СССР 1936 г. Дзякуючы сталінскай «амністыі» разам з Арміяй Андэрса дзяцей эвакуіравалі ў Іран, дзе яны ачунялі. Найбольшая колькасць дзяцей была размешчана ў Ісфахане, горадзе на поўдзень ад Тэгерана.
У 1942 годзе пасля кансультацый з урадамі саюзнікаў было прынята рашэнне аб размяшчэнні грамадзянскіх асоб у іншых краінах, галоўным чынам у брытанскіх калоніях. Чакалася, што дзеці, у многіх выпадках сіроты ці паўсіроты, застануцца там да канца вайны, а потым вернуцца ў Польшчу. Тыя, чый бацька або бацькі служылі ў войску, павінны былі ўз'яднацца з імі. Польскі ўрад у Лондане звярнуўся да Лігі Нацый з просьбай аб дапамозе ў пошуку часовага прытулку для польскіх мірных жыхароў і дзяцей. Новая Зеландыя была адной з нямногіх краін, якія прапанавалі дапамогу.
Дзякуючы дапамозе Марыі Вадзіцкай і Джанет Фрэйзер і іх мужоў, польскага консула ў Новай Зеландыі Казімежа Вадзіцкага і прэм'ер-міністра Новай Зеландыі Пітэра Фрэйзера, у канцы 1943 году дзеці былі запрошаны ў Новую Зеландыю на перыяд да канца вайны.
У выніку 30 кастрычніка 1944 г. у Новую Зеландыю прыбыло 733 дзіцяці і іх 109 польскіх апекуноў. Пасажыры высадзіліся праз суткі. Натоўпы прыйшлі вітаць незвычайных гасцей. Выгляд маленькіх палякаў, аднак, не быў такім, як чакалі новазеландцы, жыццё якіх прайшло далёка ад галоўнага тэатра ваенных дзеянняў. У адным з паведамленняў прэсы адзначалася:
- Польскія дзеці […] былі вельмі падобныя на дзяцей Новай Зеландыі. І ўсё ж была жалосная розніца, […] хоць яны гулялі ці назіралі за цікаўнымі гасцямі, яны амаль не шумелі і размаўлялі адзін з адным такім ціхім, нізкім голасам, што нават не было вядома, што яны размаўляюць на замежнай мове.
Для дзяцей і іх апекуноў быў створаны гарадок у Пахіатуа.
Акрамя вучобы і адпачынку, у дзяцей было сваё размеркаванне абавязкаў: прыбіраць, мыць посуд, працаваць на агародзе, які з часам пачалі апрацоўваць. Значную ролю ў жыцці абшчыны адыгрывалі таксама скаўтынг і рэлігія. Усе заняткі ў лагеры вяліся на польскай мове, вялікая ўвага надавалася яе вывучэнню, а таксама патрыятычнаму выхаванню. Дзяцей рыхтавалі да вяртання ў вольную краіну, якую яны павінны былі адбудаваць пасля вайны.
Дзеці заставаліся ў студэнцкім гарадку да 15 красавіка 1949 году. Апошнія выхаванцы пакінулі лагер у Пахіатуі 15 ліпеня 1949 года. Ён быў ліквідаваны, будынкі знесены або перададзены мясцовай грамадскасці. Польскія дзеці засталіся пад наглядам двухнацыянальнай Польскай рады дабрабыту дзяцей у Новай Зеландыі.
Усе дзеці да 18 гадоў маглі вярнуцца ў Польшчу за кошт ураду Новай Зеландыі. Аднак вяртанняў было мала. Вярнулася толькі каля дзевяноста дзяцей, чый бацька або бацькі, якія жывуць у Польшчы, прасілі прыехаць лістом. Аднак інфармацыя пра цяжкую сітуацыю ў краіне дайшла да іншага канца свету, і большасць дзяцей вырашылі застацца. Для тых, хто застаўся, рабіліся спробы як мага хутчэй асімілявацца.
Сярод дзяцей з Пахіатуі была Аляксандра Куляк. Пасля некалькіх гадоў, праведзеных у Новай Зеландыі, яна вярнулася ў Польшчу і перадала сваё пасланне:
- Важна, каб кожнае дзіця было нашым, незалежна ад таго, ці яно ў Новай Зеландыі, Польшчы ці Кітаі. Калі яно там і будзе жыць там, таму што нехта яго паслаў і пакінуў, значыць, гэтае дзіця павінна быць нашым. І тады яно будзе каштоўным чалавекам. Тады ім будзе ганарыцца і краіна, у якой ён жыве, і тая, якую дзіця пакінула. Гэта яшчэ адно дабро.
Часовы павераны ў справах амбасады Новай Зеландыі Том Фіцсіманс нагадаў, што частка палякаў вярнулася ў сваю краіну, а частка засталася:
- Тыя, хто застаўся ў Новай Зеландыі, сустваралі нашу краіну і сталі ядром нашай польскай супольнасці. Многія лічылі, што ў іх дзве радзімы.
Часовы павераны ў справах амбасады Новай Зеландыі дадаў, што гісторыя польскіх дзяцей застаецца жывой у Новай Зеландыі.
У 2018 годзе прэзідэнт Анджэй Дуда падчас візіту ў Новую Зеландыю адкрыў мемарыяльную дошку на Плошчы польскіх дзяцей у цэнтры Велінгтана. Дошка ўшаноўвае «сяброўства і партнёрства паміж Новай Зеландыяй і Польшчай у год стагоддзя незалежнасці Польшчы». Рашэнне аб наданні плошчы імя Польскіх дзяцей было прынята дэпутатамі Велінгтону ў чэрвені 2018 году з ініцыятывы амбасады Польшчы.
Праз 80 гадоў пасля прыезду польскіх дзяцей у Пахіатуа ў Новай Зеландыі ў парламенце адкрылася выстава «Другая радзіма». Ініцыятарам выставы з’яўляецца амбасада Новай Зеландыі ў Варшаве.
Адкрываючы выставу спікер Сейма Шыман Галоўня казаў:
- Хто выратуе адно жыццё, той выратуе ўвесь свет. Безумоўна, размова ідзе пра жыццё дзяцей-сірот, паўсірот, якім часам удавалася ці не сустрэцца з бацькамі. Гэтыя гісторыі былі розныя. Але дзякуючы таму, што ў іх быў шанец выжыць, яны пранеслі наперад гісторыю сваіх сем’яў, тую спадчыну, якой яны былі надзелены. Гэта шчымлівая для сэрца гісторыя.
Пахіатуа функцыянуе ў свядомасці мясцовай польскай супольнасці як унікальнае месца. Засталося ў жывых каля двухсот чалавек, якія прыехалі ў Пахіатую ў дзяцінстве і якія нагадваюць нам пра трагічны лёс палякаў у СССР і надзвычайны эпізод у сто пяцідзесяцігадовай гісторыі кантактаў нашых суайчыннікаў з двума экзатычнымі выспамі на канец свету.
слухайце аўдыё
ав/Вікіпедыя/Przystanek Historia