Jednym z największych wydarzeń wydawniczych roku 2022 było opublikowanie „Raportu o stratach poniesionych przez Polskę w wyniku agresji i okupacji niemieckiej w czasie II wojny światowej”, przygotowanego przez Zespół ds. Oszacowania Wysokości Odszkodowań Należnych Polsce od Niemiec za Szkody Wyrządzone w trakcie II Wojny Światowej oraz powołany w grudniu 2021 r. Instytut Strat Wojennych im. Jana Karskiego. Zaprezentowane 1 września wydawnictwo składa się z trzech obszernych tomów, które stanowią podsumowanie pięciu lat prac. „Całą niemiecką okupację Polski znaczyły przemoc i zbrodnie” – piszą autorzy raportu.
Także w dorobku wielu innych instytucji i wydawnictw istotne miejsce zajmowały pozycje poświęcone historii II wojny i rozliczenia niemieckich zbrodni z lat 1939-1945. Nakładem Instytutu Pileckiego pojawiło się obszerne studium niemieckiego badacza Samuela Salzborna pt. „Zbiorowa niewinność. Wypieranie Szoah z niemieckiej pamięci”. Autor stawia w nim tezę, że Niemcy doskonale wiedząc, czym był Holokaust, nie tylko nie przyznali się do winy, lecz wyparli ze zbiorowej świadomości fakt zbrodni dokonanych przez swoich rodaków. „Mamy więc do czynienia z, ni mniej, ni więcej, egzystencjalnym kłamstwem wpisanym w rzeczywistość powojennych Niemiec” – zauważa autor.
W nurt odbudowywania pamięci o niemieckim obozie dla polskich dzieci w Łodzi wpisuje się Błażej Torański, autor biografii „Kat polskich dzieci. Opowieść o Eugenii Pol” (wyd. Prószyński). „Obok funkcjonariuszki SS Sydonii Bayer i wachmana Edwarda Augusta Pol była jedną z największych bestii. Wyjątkowo zakłamana, o rozdwojonej osobowości” – wyjaśniał Błażej Torański.
W nowatorski sposób na sprawę ludobójstwa z okresu II wojny spojrzał Paweł M. Mrowiński. W wydanej przez Instytut Pileckiego książce opisał zbrodnie dokonywane na ulicach Warszawy w latach 1939-1944. „Niemcy poszczególne elementy egzekucji reżyserowali w taki sposób, aby osiągnąć efekt swoistej teatralizacji. Przemieniając je w przerażające spektakle, zamierzali zniechęcić Polaków do oporu i wspierania Polskiego Państwa Podziemnego” – zauważają wydawcy książki.
Także nakładem Instytutu Pileckiego ukazała się monografia upamiętniająca osiemdziesiątą rocznicę rozpoczęcia „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. W książce „Obozy śmierci akcji Reinhardt. Bełżec, Sobibór, Treblinka” przewodniczący zarządu Instytutu Yad Vashem w latach 1972–1993 Jicchak Arad opisuje mechanizm zbrodni i funkcjonowania niemieckich fabryk śmierci.
Agresja Rosji na Ukrainę zwiększyła zainteresowanie historią stosunków Polski ze wschodnim imperium. Prof. Andrzej Nowak przygotował syntezę „Polska i Rosja. Sąsiedztwo wolności i despotyzmu X-XXI w.” Kruk (wyd. Biały Kruk), w której próbuje analizować wpływ czynników kulturowych na burzliwe stosunki polsko-rosyjskie. „Dlaczego Polska została kilkukrotnie zaatakowana przez Rosję? Dlaczego silne państwo polskie stanowi zagrożenie dla wschodniego despotyzmu? Jak Moskwa z biednego, nierozwiniętego skrawka ziemi zmieniła się w policyjne imperium? Na te pytania odpowiedzi szukać będziemy, prześwietlając zawiłe relacje zwaśnionych krajów od samego początku, czyli powstania obu państw” – piszą wydawcy.
Pod koniec roku swoją wizję dziejów ideologii rosyjskiego imperializmu, którego symbolem są dziś zbrodnie ludobójstwa popełnione na Ukrainie, przedstawił Piotr Skwieciński w wydanej przez Teologię Polityczną książce „Koniec ruskiego miru? O ideowych źródłach rosyjskiej agresji”. „Chciałem zwrócić uwagę na to, na co rzadko ostatnio zwraca się uwagę – na głębsze podstawy, na źródła zachowania rosyjskiego teraz. Na intelektualne źródła Buczy” – zauważa we wstępie autor.
Osiemnastowiecznym stosunkom z Moskwą swoją najnowszą monografię, wydaną nakładem Wydawnictwa Literackiego, poświęcił Richard Butterwick. „Mimo upływu czasu Polacy nadal nie uporali się z syndromem rozbiorów. Wciąż oceniają dawną Rzeczpospolitą przez rozbiorowy pryzmat” – tłumaczył w rozmowie z PAP autor książki „Światło i płomień. Odrodzenie i zniszczenie Rzeczypospolitej (1733–1795)”.
Zainteresowaniem czytelników cieszyły się także wznowienia klasycznych prac poświęconych dziejom Rosji, m.in. „Rosji Carów” Richarda Pipesa (wyd. Bellona), oraz kompendia wiedzy o Polakach na Wschodzie. Wśród nich wyróżnia się drugi tom słownika biograficznego „Zostali na Wschodzie. Słownik inteligencji polskiej w ZSRS 1945–1991” (wyd. IPN). W rocznicę ewakuacji Armii Andersa z nieludzkiej ziemi ukazała się nakładem IPN monografia „Orient zesłańców. Bliski Wschód w oczach Polaków ewakuowanych ze Związku Sowieckiego (1942–1945)” Bartłomieja Noszczaka opisująca losy Polaków w sowieckich gułagach i więzieniach oraz ich wędrówkę przez kilka krajów Bliskiego Wschodu.
Historię walki z reżimem sowieckim dokumentuje m.in. Ośrodek „Karta”. W 2022 r. ukazała się pierwsza antologia wspomnień Polaków, którzy do sowieckich łagrów trafili pod nową okupacją sowiecką w 1944 r. Ich relacje były nagrywane w ramach od 1988 r. do połowy lat dziewięćdziesiątych dla Archiwum Wschodniego Ośrodka „Karta”. To jedyna w Polsce taka kolekcja relacji ustnych ponad 150 osób, które przetrwały na nieludzkiej ziemi.
Niezmienną popularnością cieszyły się książki poświęcone Powstaniu Warszawskiemu. Popularyzatorka dziejów zrywu z 1944 r. opublikowała kolejną pracę, tym razem poświęconą środowisku artystycznemu w walczącej stolicy. W „Artystach ‘44” (wyd. Rebis) przedstawia losy kilkudziesięciu artystów, którzy walczyli z bronią w ręku i podtrzymywali swoimi występami nastroje mieszkańców miasta i żołnierzy. Innym aspektom życia duchowego podczas walki poświęcona jest monografia Marceliny Koprowskiej „Życie religijne podczas Powstania Warszawskiego” (wyd. Instytut Dziedzictwa Myśli Narodowej). Nakładem Muzeum Powstania Warszawskiego ukazały się obszerna synteza „Chcieliśmy być wolni. Powstanie Warszawskie 1944” i „Leksykon oddziałów Powstania Warszawskiego”.
Wśród syntez dziejów Polski wyróżniały się dzieła profesorów Andrzeja Nowaka i Grzegorza Kucharczyka, poświęcone historii najnowszej. W zbiorze esejów „Wojna i dziedzictwo. Historia najnowsza” (wyd. Biały Kruk) prof. Nowak przybliża główne osie konfliktów politycznych i kulturowych determinujących dzieje naszej części Europy w ostatnich dziesięcioleciach. Prof. Kucharczyk w „Historii Polski 1914-2022” (wyd. Zysk i S-ka) postawił sobie za cel uzupełnienie dziejów Polski Feliksa Konecznego. „Dzieje naszego kraju w tym burzliwym okresie udowadniają, że nie można samodzielnie działać i myśleć, jeśli nie znamy własnej historii, która buduje naszą tożsamość i bez której nie ma nas jako niepodległego bytu kulturowego, a w konsekwencji i państwowego” – zauważa autor.
Dla historyków dziejów PRL jednym z wydarzeń roku było wydanie pierwszej obszernej biografii twórcy Solidarności Walczącej Kornela Morawieckiego. Książka dziennikarza Bogdana Rymanowskiego „Dopaść Morawieckiego. Życie doczesne i wieczne Kornela buntownika” (wyd. Zysk i S-ka) opiera się w dużej części na dziesiątkach obszernych rozmów ze świadkami historii. „Przez jednych uważany za odważnego polskiego patriotę, przez innych za szaleńca, który mógł zgotować Polsce powstańczą rzeź. Lech Wałęsa nazwał go zdrajcą, Jerzy Urban oskarżał o terroryzm, a władze PRL deportowały z kraju tuż przed obradami Okrągłego Stołu” – zauważa wydawca biografii.
Niezmiennie popularnością cieszyły się również inne wydawnictwa biograficzne. W Roku Romantyzmu Polskiego Narodowe Centrum Kultury przygotowało zbiór szkiców poświęconych jednemu z wieszczów tej epoki „Norwid – interpretacje”, przygotowanych przez najwybitniejszych znawców jego dzieł. Autorskie spojrzenie na tę epokę i jej twórców przygotował też Bohdan Urbankowski. Na kartach „Romantyzmu polskiego” (wyd. Biały Kruk) na tle życia twórców polskiej literatury przedstawia panoramę dziejów polskiej kultury w XIX w. Muzeum Józefa Piłsudskiego opublikowało polskie tłumaczenie biografii „Opowieść o Bronisławie Piłsudskim. Polak nazwany Królem Ajnów” autorstwa prof. Kazuhiko Sawady.
W dziewięćdziesiątą rocznicę złamania przez polskich matematyków szyfrów niemieckiej Enigmy prof. Grzegorz Łukomski na kartach „W przestrzeni tajemnic polskiego wywiadu wojskowego 1918–1945” (wyd. LTW) przybliża postacie kryptologów Mariana Rejewskiego, Henryka Zygalskiego i Jerzego Różyckiego oraz innych twórców polskiego wywiadu – Antoniego Szymańskiego, Ignacego Matuszewskiego, Mieczysława Słowikowskiego, Stefana Mayera i Kazimierza Glabisza.
W nurt biograficzny wpisuje się opublikowany w serii „Świadectwa. XX Wiek” Ośrodka „Karta” „Umysł niepodległy. Autobiografia odczytana” Jana Józefa Lipskiego. Książka składa się z fragmentów jego dziennika, wspomnień, listów, wystąpień, wywiadów i artykułów. Swoiste zapisy biograficzne z tej samej epoki, ale stworzone w większości przez „anonimowych” obywateli komunistycznej Polski, można poznać w zbiorze „Dni pogrudniowe. Dzienniki stanu wojennego”, również wydanym przez „Kartę”. „Jak może wyglądać człowiek stojący dwie, trzy albo i cztery godziny na mrozie za dżemem lub papierem toaletowym. Jak może wyglądać miasto, gdy jedna czwarta jego populacji stoi w kolejkach – po wszystko” – czytamy we wspomnieniach będących oskarżeniem systemu PRL. Podobnie jak w poprzednich latach nakładem IPN ukazał się kolejny, dwunasty tom zapisków prymasa Stefana Wyszyńskiego „Pro Memoria”, obejmujący poprzedzający Milenium rok 1965.
W nurt popularnej w ostatnich latach „historii ludowej” wpisuje się najnowsza książka prof. Andrzeja Chwalby i publicysty Wojciecha Harpuli „Cham i pan. A nam, prostym, zewsząd nędza?” (Wydawnictwo Literackie). Autorzy przybliżają dzieje polskich chłopów od czasów pierwszych władców z dynastii piastowskiej po PRL. Skupiają się na warunkach egzystencji, stosunkach z innymi warstwami społecznymi, obyczajach i mentalności.
O wyjątkowym dramacie polskiej wsi opowiada oparta m.in. na wspomnieniach świadków historii monografia Anny Wylegały „Był dwór, nie ma dworu. Reforma rolna w Polsce” (wyd. Czarne). Autorka opisuje zarówno losy ziemian wyrzucanych ze swoich domów, jak i chłopów osiedlanych na ich gruntach. „Trzeba pamiętać, że państwo nie dawało ziemi za darmo, tylko sprzedawało ją ze zniżką, a chłopi sami musieli ją zagospodarować, zbudować dom, kupić konia, krowę, narzędzia itd. To był "ciężki kawałek chleba" i o tym pamięta się na wsi do dziś” – opisywała w rozmowie z PAP autorka.
W tematykę dziejów polskiej wsi wpisuje się także wydany przez IPN album biograficzny poświęcony przywódcy PSL, premierowi II RP Wincentowi Witosowi. „Razem z Józefem Piłsudskim, Romanem Dmowskim, Ignacym Paderewskim, Ignacym Daszyńskim i Wojciechem Korfantym zalicza się do grona Ojców Niepodległości” – zauważa prezes IPN dr Karol Nawrocki we wstępie do albumu.
Na rynku księgarskim pojawiły się pierwsze publikacje wydane nakładem funkcjonującego od końca 2021 r. Instytutu De Republica. Wśród nich znalazły się zbiory studiów poświęconych Traktatowi ryskiemu i dokonanej przez Niemców zbrodni na Polakach z Bydgoszczy. IDR wydał również biografie wielkich postaci polskiej historii, m.in. Maurycego Mochnackiego, Cypriana Norwida, Wojciecha Korfantego, a także zapomnianego przedsiębiorcy Karola Jaroszyńskiego.
W wydawanej przez Muzeum Historii Polski serii „100-lecie niepodległości. Wspomnienia i pamiętniki” ukazały się dwa tomy wspomnień Władysława Konopczyńskiego - „Dziennik 1922–1926” - jednego z najwybitniejszych historyków polskich pierwszej połowy XX wieku. Państwowy Instytut Wydawniczy opublikował zaś drugi tom „Kronik wojennych” Aurelii Wyleżyńskiej (obejmujący lata 1939-1942).
Historia była obecna także na kartach komiksów. Nakładem IPN, w serii „W imieniu Polski walczącej”, ukazał się komiks „Akcja "Góral". 12 sierpnia 1943” wg scenariusza Sławomira Zajączkowskiego i z rysunkami Krzysztofa Wyrzykowskiego. Autorzy opowiadają młodym czytelnikom o przygotowaniach i przebiegu akcji, w czasie której żołnierzom Armii Krajowej z rąk okupantów udało się przejąć 105 mln okupacyjnych złotych. O obronie Warszawy z perspektywy radiowców, którzy pozostali w stolicy, opowiada komiks „Polskie Radio. Wrzesień ‘39” autorstwa Jana Madejskiego, Sławomira Czuby, Macieja Czaplickiego i Romana Kucharskiego (wyd. IPN).
Podsumowaniem rynku książki historycznej były w listopadzie warszawskie Targi Książki Historycznej i wręczane w ich trakcie Nagrody KLIO, ustanowione w 1995 r. przez Porozumienie Wydawców Książki Historycznej. Jury nagrodziło książki w czterech kategoriach: autorskiej, monografii naukowej, edytorskiej oraz w kategorii varsaviana.
Pierwszą nagrodą w kategorii autorskiej uhonorowano „Ostateczne rozwiązania. Ludobójcy i ich dzieło” autorstwa Konstantego Geberta (wyd. Agora). Drugą nagrodą wyróżniono Annę Wylegałę za książkę „Był dwór, nie ma dworu. Reforma rolna w Polsce”. Nagrodę trzeciego stopnia otrzymał Andrzej Brzeziecki za książkę „Wielka gra majora Żychonia. As wywiadu kontra Rzesza” (Wydawnictwo Literackie).
W kategorii monografii naukowej nagrody otrzymali: Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz za publikację „Styl Nidajno. Źródła, inspiracje i przykłady rzymsko-barbarzyńskiej koncepcji zdobniczej z późnej starożytności” (wyd. Instytut Archeologii i Etnologii PAN), Maciej Gołąb za książkę „Mazurek Dąbrowskiego. Muzyczne narodziny hymnu” (wyd. Narodowy Instytut Fryderyka Chopina) oraz Marzena Woźniak-Łabieniec za „Cenzorskie lekcje literatury. Studia o systemowej kontroli słowa w Polsce po 1945 roku” (Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego).
W kategorii edytorskiej nagrodzono: Muzeum Narodowe w Krakowie za książkę „Lelewel. Rytownik Polski” pod redakcją naukową Janiny Wilkosz, wydawnictwo Bellona za książkę „Okupowana Polska w liczbach”, wydawnictwo „Więź” za wywiad rzekę „Andrzej Friszke. Zawód: historyk. Rozmawiają Jan Olaszek i Tomasz Siewierski”, Żydowski Instytut Historyczny za książkę „Żydzi i Piłsudski” Jolanty Żyndul, a także Centrum Dialogu im. Juliusza Mieroszewskiego za publikację „Dokumenty do historii stosunków polsko-sowieckich”.
Nagrody w kategorii varsaviana otrzymali: Błażej Brzostek za opublikowaną w 2021 r. książkę „Wstecz. Historia Warszawy do początku” wydaną przez Muzeum Warszawy, Maria Ferenc za „Każdy pyta, co z nami będzie. Mieszkańcy getta warszawskiego wobec wiadomości o wojnie i zagładzie” wydaną przez Żydowski Instytut Historyczny oraz Michał Wójcik za „Błyskawica: historia Wandy Traczyk-Stawskiej – żołnierza Powstania Warszawskiego” (wyd. W.A.B.). Honorowe wyróżnienie w kategorii varsaviana otrzymało Muzeum Powstania Warszawskiego za „Leksykon oddziałów Powstania Warszawskiego” pod redakcją Katarzyny Utrackiej.
23 listopada po raz drugi poznaliśmy laureatów Międzynarodowej Nagrody im. Witolda Pileckiego. Spośród blisko osiemdziesięciu książek zgłoszonych przez autorów i wydawców kapituła nominowała pięć publikacji w każdej z trzech kategorii.
W kategorii naukowa książka historyczna nagrodzona została dr Joanna Lubecka, która podjęła się analizy przebiegu procesów niemieckich zbrodniarzy sądzonych po wojnie przed krakowskimi sądami („Niemiecki zbrodniarz przed polskim sądem. Krakowskie procesy przed Najwyższym Trybunałem Narodowym”, wyd. IPN/Ośrodek Myśli Politycznej).
W kategorii reportaż historyczny laureatem został Andrzej Brzeziecki, autor książki „Wielka gra majora Żychonia. As wywiadu kontra Rzesza”.
Wyróżnienia za najlepszy reportaż historyczny przypadły Jane Rogoyskiej za książkę o sowieckiej zbrodni na polskich oficerach „Surviving Katyń - Stalin's Polish Massacre and the Search for Truth” (wyd. ONEWorld Publications).
Autorem najlepszej książki poświęconej agresji Rosji na Ukrainę i trwających od 2020 r. protestów na Białorusi i związanych z nimi represji został słowacki reporter Tomáš Forró za książkę „Apartament w hotelu wojna. Reportaż z Donbasu” (wyd. Czarne).
Kapituła wyróżniła także Stanisława Asiejewa za „The Torture Camp on Paradise Street” (wyd. Harvard Ukrainian Research Institute) oraz Joannę Getkę i Jolantę Darczewską za „Na drodze do wolności. Białoruska partyzantka kulturowa w przestrzeni publicznej i Internecie” (Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego).
28 listopada wręczono Nagrodę Historyczną m.st. Warszawy im. Kazimierza Moczarskiego. Laureatką została Anna Wylegała za monografię „Był dwór, nie ma dworu. Reforma rolna w Polsce”.
PAP/ho