Jan Amos Komensky pochodził ze wspólnoty braci czeskich osiadłej na Morawach, przedreformacyjnej grupy religijnej, która uformowała się na przełomie XV i XVI wieku. Studiował w Heidelbergu w Niemczech. Podczas nauki w Niemczech poznał Johanna Heinricha Alsteda, kalwińskiego pastora, naukowca i protoencyklopedystę. To Alsted zainteresował Komensky’ego pedagogiką. Czeski uczony z Niemiec udał się do Niderlandów.
Tadeusz Czacki - twórca Liceum Krzemienieckiego
- Tam zetknął się z najnowocześniejszym w ówczesnej Europie systemem edukacji. Trzeba pamiętać, że wówczas, na początku XVII wieku, Holandia posiadała nie tylko wybitne uniwersytety, jak Lejda, Groningen, Utrecht, Amsterdam, ale posiadała też szkolnictwo elementarne – wyjaśniał pedagog prof. Tadeusz Pilch w pierwszej audycji z cyklu "Pięciu wybitnych pedagogów". - Pod wpływem synodu kalwińskiego w Dort, w 1619 roku, rozpoczęto wprowadzanie obowiązku szkolnego na poziomie elementarnym, nie tylko dla chłopców, ale i dla dziewcząt. Na owe czasy były to posunięcia rewolucyjne.
09:18 Komensky Pilch.mp3 Pogadanka prof. Tadeusza Pilcha na temat życia i działalności Jana Amosa Komensky'ego. (PR, 9.01.1995)
Systemowi holenderskiemu daleko było do doskonałości, a kwestia powszechnego dostępu do edukacji była raczej postulowana niż naprawdę wprowadzona.
- W Holandii Komesky nabrał przekonania, że edukację należy postrzegać jako społeczny mechanizm naprawy świata. Świat jawił się ówczesnym jako miejsce porażone wojnami, chorobami, niesprawiedliwością społeczną i brakiem tolerancji – wyjaśniał prof. Pilch.
Znalazł spokój w Rzeczpospolitej
Wszystkich tych bolączek ówczesnego świat Komeniusz, bo tak zgodnie z ówczesną modą podawano też jego nazwisko, doświadczył po powrocie do rodzinnych Czech, którymi targała wojna trzydziestoletnia. Konflikt między katolikami i protestantami rozpoczął się w ojczyźnie pedagoga nabrał wkrótce rozmiarów paneuropejskich i zamienił się w najkrwawszy pod względem procentowych strat konflikt w dziejach Starego Kontynentu.
- Wojna trzydziestoletnia wymusiła na braciach czeskich emigrację - słyszymy w audycji z 1995 roku. - W roku 1627 władze habsburskie dały braciom czeskim do wyboru dwie możliwości: albo w ciągu pół roku przejdą na katolicyzm, albo muszą opuścić kraj.
Na emigrację udało się wówczas ponad 30 tys. braci czeskich. Część z nich osiadła w Siedmiogrodzie, część zdecydowała się wyjechać do Rzeczpospolitej, która wówczas cieszyła się opinią państwa tolerancyjnego dla innowierców. Komensky zamieszkał w Lesznie, gdzie dzięki mecenatowi magnata Rafała Leszczyńskiego utworzył szkołę dla braci czeskich.
Rewolucyjna "Dydaktyka"
- Po pewnych niepowodzeniach w – jakbyśmy dziś powiedzieli – menadżerskiej pracy oświatowej uciekł w pracę naukową. Ta działalność daje niezwykłe rezultaty. Pierwsze dzieło Komensky’ego – "Dydaktyka" – zawiera rewolucyjne jak na owe czasy stwierdzenia. Pedagog domaga się w niej powszechnego kształcenia na poziomie elementarnym. Zawiera ona memoriał o reformie szkolnictwa, który konstruował system szkolnictwa w podziale na cztery sześcioletnie cykle - wyjaśniał prof. Tadeusz Pilch.
Szkoła Rycerska – wychowanie przez patriotyzm
Pierwszy cykl miał obejmować "szkołę życia" – odpowiednik dzisiejszej nauki przed- i wczesnoszkolnej, w której najmłodsi mieli poznawać język ojczysty. Drugim etapem była szkoła elementarna, później szkoła średnia i w końcu – sześcioletnie studia uniwersyteckie. Komensky zakładał w "Dydaktyce", że zakładanie i utrzymywanie szkół jest obowiązkiem państwa.
Poglądy Komensky’ego w dużej skali i z powodzeniem udało się wprowadzić w życie dopiero u progu XIX wieku. Za pierwsze państwo w Europie, które zdołało wprowadzić powszechny system szkolnictwa uważa się Prusy, które dokonały tego w 1825 roku.
"Drzwi języków otworzone"
O ile "Dydaktyka" skupiała się na rozwiązaniach systemowych dla szkolnictwa, o tyle kolejne wielkie dzieło Komensky’ego, "Drzwi języków otworzone", wydane jako "Janua linguarum reserata" w 1631 roku, było manifestem poglądów metodologicznych Komensky’ego.
- Jest to namiętny sprzeciw wobec schematyzmowi szkoły podporządkowanej językowi łacińskiemu. Komensky postulował powrót do nauczania w językach narodowych, odrzucał wiedzę filologiczno-gramatyczną. Ujął w nim potrzebę nauczania najmłodszych spraw, które do tej pory były pomijane w edukacji wczesnoszkolnej – nauka o ciele, o chorobach, o zmysłach, o pracach człowieka, o życiu społecznym – wyjaśniał autor audycji z cyklu "Pięciu wybitnych pedagogów".
To Komensky’emu zawdzięczamy pomysł podziału nauki na system lekcyjny, obowiązujący do dziś. Komeniusz był też autorem pierwszej książki napisanej z myślą o dzieciach – "Orbis Sensualium Pictus" ("Świat zmysłowy w obrazach") – w którym za pomocą obrazków objaśniał nazwy zjawisk, przedmiotów i idei.
Piętno zdrajcy
W 1641 roku Komensky wyjechał z Leszna do Londynu z zamiarem utworzenia tam międzynarodowego ośrodka wspierającego rozwój oświaty. Plan spalił na panewce. Pedagog wyruszył do protestanckiej Szwecji, która wówczas przeżywała czas intensywnego rozwoju i wzmocnienia państwa. Do Leszna powrócił po ośmiu latach, by objąć posadę dyrektora gimnazjum i biskupa braci czeskich. W 1650 roku wyjechał do Siedmiogrodu, gdzie zajmował się reformą szkolnictwa. Do Polski powrócił dopiero w dobie potopu szwedzkiego.
- Związał się z Karolem Gustawem w nadziei, że ten będzie protektorem postulowanych przez Komeniusza reform szkolnictwa – podkreślał prof. Tadeusz Pilch.
Komensky napisał panegiryk na cześć Karola Gustawa, w którym namawiał do zdrady polskiego króla i porzucenia katolicyzmu na rzecz protestantyzm. Gdy moneta wojny odwróciła się na polską stronę, zdrada nie została zapomniana Komensky’emu. Pedagog musiał uchodzić z Rzeczpospolitej. Udał się przez Niemcy do Amsterdamu, gdzie zmarł.
bm