81 lat temu, 23 listopada 1942 roku, zmarł Stanisław Zaremba, wybitny polski matematyk, nestor i lider krakowskiej szkoły matematycznej.
Zygmunt Janiszewski - genialny polski matematyk
Początkowo Zaremba miał iść w ślady ojca-inżyniera. Uzyskał nawet dyplom inżyniera-technologa w Petersburskim Instytucie Technologicznym. Chęć pogłębiania wiedzy z zakresu zagadnień na granicy matematyki i fizyki powiodła go aż do murów paryskiej Sorbony. Tutaj obronił doktorat na podstawie pracy "O pewnym problemie dotyczącym stanu cieplnego ośrodka jednorodnego nieograniczonego". Praca stanowiła rozwiązanie problemu postawionego przez Paryską Akademię Nauk ponad trzydzieści lat wcześniej, nad jego rozwiązaniem głowili się uznani matematycy. Ten sukces przyniósł Zarembie rozpoznawalność w świecie naukowym.
Niedługo po obronieniu doktoratu, w 1890 roku, matematyk zdecydował się na powrót na ziemie polskie. Porzucenie Francji nie przyszło mu łatwo, zdążył tam już zyskać renomę, ale także założyć rodzinę – jego żona, Henriette, była Francuzką. Zaremba objął katedrę matematyki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jego ambicją było uczynienie z krakowskiego ośrodka miejsca badań o prawdziwie europejskim formacie, dlatego na odczyty i wykłady zapraszał zagranicznych uczonych.
Jego samego opromieniała już sława naukowca o europejskim formacie, prestiż, którym cieszył się w środowisku w kolejnych latach – był m.in. pierwszym Polakiem, który dostąpił zaszczytu odczytania referatu na Międzynarodowym Kongresie Matematyków w 1908 roku.
W 1919 roku Zaremba znalazł się w gronie założycieli Polskiego Towarzystwa Matematycznego. Jego podpis widnieje jako pierwszy wśród sygnatariuszy aktu powołania stowarzyszenia. Krakowski uczony został wybrany pierwszym prezesem towarzystwa, do końca życia pełnił też funkcję redaktora naczelnego rocznika PTM "Annales de la Société Polonaise de Mathématique". Bezpośrednim następcą periodyku jest wychodzące do dziś "Annales Polonici Mathematici".
Idzie nowe
Działalność naukowa Zaremby przypadła na czas narodzin i największego rozwoju dwóch konkurencyjnych wobec krakowskiego ośrodków matematycznych w kraju. W Warszawie matematycy skupieni wokół Zygmunta Janiszewskiego, Stefana Mazurkiewicza i Wacława Sierpińskiego zajmowali się zagadnieniami logiki matematycznej i teorii mnogości, a swoje prace publikowali w "Fundamenta Mathematicae". Prężnie działali też uczeni lwowscy, na czele ze Stefanem Banachem i Hugo Steinhausem, zainteresowani głównie analizą funkcjonalną i publikujący w "Studia Mathematica".
- Zarembie idea warszawskiej i lwowskiej szkoły matematycznej, skupienia wszystkich na jednej dyscyplinie, nowej, bez tradycji, publikowania tylko na rynek międzynarodowy była zupełnie obca. Zaremba gwałtownie tę koncepcję atakował – podkreślał matematyk prof. Roman Duda w audycji Magdaleny Bajer z cyklu "Źródła".
01:16 Zaremba zrodla fragment.mp3 - Zdaniem Zaremby właściwą drogą było najpierw terminowanie w znakomitych ośrodkach zagranicznych, podobnie jak on sam terminował w Paryżu, i dopiero potem przychodzenie do kraju i uprawianie tej tematyki, która uprawiana jest w czołowych ośrodkach - mówił prof. Roman Duda. Fragment audycji Magdaleny Bajer z cyklu "Źródła". (PR, 27.06.2002)
Nestor polskiej matematyki
Mimo nadwątlonego z powodu z trudem pokonanej choroby nowotworowej nerek zdrowia i osiągniętego u progu lat 30. wieku emerytalnego, Zaremba pozostawał czynny zawodowo. Dzięki staraniom kolejnych dziekanów Wydziału Filozoficznego, którego częścią był Instytut Matematyki, pozyskiwano fundusze na dalszą działalność naukową i dydaktyczną profesora.
"Sonderaktion Krakau" - brutalny atak na polską inteligencję
W drugiej połowie lat 30. Zaremba, utytułowany już kilkoma doktoratami honoris causa, polskimi i zagranicznymi wyróżnieniami, z francuską Legią Honorową na czele, zajął się głównie pisaniem podręczników. Prawdopodobnie dlatego nie podzielił losu blisko dwustu kolegów z krakowskiego środowiska naukowego, którzy zostali aresztowani przez niemieckich okupantów podczas Sonderaktion Krakau 6 listopada 1939 roku.
Stanisław Zaremba zmarł 23 listopada 1942 roku. Spoczął na Cmentarzu Rakowickim. W jego ślady poszedł syn i imiennik Stanisław Krystyn Zaremba – taternik, żołnierz Armii Andersa, a po wojnie profesor matematyki na zachodnich uniwersytetach.
Korzystałem z: Danuta Ciesielska, Krzysztof Ciesielski, "Stanisław Zaremba i jego działalność na rzecz matematyki", IH PAN;
Stanisław Domoradzki, Andrzej Pelczar, "O założycielach Polskiego Towarzystwa Matematycznego", Wiad. Mat. 45 (2) 2009, 217–240;
bm