Sprzeciw wobec szlacheckiego zaścianku
"Płomienie" są uznawane za pierwszą polską powieść intelektualną. Brzozowski wydał ją w dwóch tomach w 1908 roku, czyli zaledwie trzy lata przed śmiercią.
Książka opowiada historię polskiego szlachcica Michała Kaniowskiego, który – zniechęcony tym, jak wygląda życie jego rodziny i przyjaciół – postanawia zmienić środowisko i wyjeżdża na studia do Petersburga. Tam dostaje się do kręgu rosyjskich narodników, czyli tamtejszych rewolucjonistów dążących do obalenia caratu. Wraz z nowymi towarzyszami młodzieniec planuje zabójstwo cara Aleksandra II.
Brzozowski w "Płomieniach" ukazał szeroką panoramę idei funkcjonujących na przełomie XIX i XX wieku w Polsce. Książka jest przesiąknięta krytyką ówczesnego ziemiaństwa i jego przywar, ale również kapitalizmu, klerykalizmu i szeroko rozumianego tradycjonalizmu.
Naczelny krytyk polskiego romantyzmu
Kolejnym ważnym dziełem Brzozowskiego jest "Legenda Młodej Polski". Utwór po raz pierwszy ukazał się drukiem w 1909 roku, a powstawał od roku 1906.
– Mimo iż jest to książka niełatwa w odbiorze, to szybko stała się sensacją i bestsellerem. Drugie wydanie "Legendy" ukazało się jeszcze w 1909 roku – mówił historyk literatury prof. Maciej Urbanowski na antenie Polskiego Radia.
26:43 stanisław brzozowski___v2017014029_tr_0-0_14285152662c1b90[00].mp3 O Stanisławie Brzozowskim opowiada historyk prof. Maciej Urbański. Audycja Doroty Gacek "Stanisław Brzozowski" z cyklu "Ku Niepodległej". (PR, 13.10.2017)
Utwór jest społeczno-kulturalną rozprawą, w której Brzozowski mierzy się z historyczną, literacką i kulturową świadomością swojego pokolenia. Zastanawia się w nim nad sytuacją panującą w kraju, a przede wszystkim porównuje i krytykuje romantyzm oraz Młodą Polskę. Szczególnie gorliwie piętnuje też mesjanizm.
– Według pisarza nurt ten czyni ludzi bezradnymi: zaczynają oczekiwać, że Bóg (lub jakakolwiek inna instancja) weźmie za nich odpowiedzialność. Brzozowski był zdania, że nie powinniśmy zbawiać się cudzymi rękami. Autor "Legendy" uważał, że w Polsce jest szeroko rozpowszechniony taki właśnie deficyt brania odpowiedzialności za siebie. I właśnie to go przerażało – tłumaczyła polonistka dr Eliza Kącka w audycji Katarzyny Jankowskiej.
18:53 stanisław brzozowski___v2015004591_tr_0-0_12157926662cca5e[00].mp3 Życie i twórczość Stanisława Brzozowskiego omawia polonistka dr Eliza Kącka w audycji Katarzyny Jankowskiej "Stanisław Brzozowski" z cyklu "Naukowy zawrót głowy - Z filozofią na Ty". (PR, 29.04.2015)
Notatki z łoża śmierci
"Pamiętnik", czyli zbiór zapisków Brzozowskiego z ostatniego roku jego życia, został wydrukowany już po śmierci autora. Obejmuje wpisy od 10 listopada 1910 roku do 5 kwietnia 1911 roku.
– Dzieło stanowi zapis wewnętrznego rozrachunku pisarza z sobą samym. W utworze Brzozowski wraca do lat swojej młodości, próbuje zrozumieć różne obciążenia swojego charakteru i umysłu, które nie pozwoliły mu spełnić do końca jego zamiarów twórczych. W "Pamiętniku" widać przemianę wewnętrzną, jaką pod koniec życia przeszedł Brzozowski: oddalił się od ideologii lewicowej, a zaczął przejmować się filozofią narodową i katolicyzmem – mówił krytyk i historyk literatury Tomasz Burek na antenie Polskiego Radia.
05:25 dźwiękowy przewodnik po literaturze xx wieku____1012_97_iv_tr_0-0_103136966637807f[00].mp3 "Pamiętnik" - ostatnie i najbardziej osobiste dzieło Stanisława Brzozowskiego omawia krytyk i historyk literatury Tomasz Burek w audycji "Stanisław Brzozowski - Pamiętnik" z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po literaturze XX wieku". (PR, 03.03.1997)
Prócz wspomnianych wyżej dzieł Brzozowski napisał również "Współczesną powieść polską" (1906), "Kulturę i życie" (1907), "Fryderyka Nietzschego" (1907), "Ideę" (1910), "Samego wśród ludzi" (1911), "Głosy wśród nocy" (1912) oraz "Stanisława Wyspiańskiego" (1912).
Pozbawiony rodzinnego ciepła
Stanisław Leopold Brzozowski przyszedł na świat 28 czerwca 1878 roku we wsi Maziarnia leżącej w województwie lubelskim. Pochodził z lekko już podupadłej rodziny ziemiańskiej. Jego matką była Wanda z Borowskich, a ojcem Feliks Brzozowski, administrator w dobrach hrabiego Poletyło. Przyszły pisarz nie miał łatwego dzieciństwa – matka była oschła i despotyczna, a ojciec nie należał do ludzi zaradnych.
Brzozowski początkowo uczęszczał do gimnazjum w Lublinie, a następnie przeniósł się do szkoły w Niemirowie na Podolu. To właśnie tam zaczął interesować się literaturą i zaczytywał się w rosyjskich pisarzach. W 1886 roku przeniósł się wraz z rodzicami do Warszawy, gdzie podjął studia na wydziale przyrodniczym Uniwersytetu Warszawskiego. Z uczelni został wyrzucony już rok później za udział w demonstracjach politycznych. Jako że był bardzo lubiany przez kolegów, na początku 1897 roku został wybrany na prezesa tajnej Bratniej Pomocy, zajmującej się wspieraniem niezamożnych studentów.
W tym samym czasie na raka gardła zachorował ojciec Brzozowskiego. W domu młodzieńca zapanowała nędza, więc przyszły pisarz zdecydował się ukraść sporą sumę z kasy organizacji. Sprawa szybko wyszła na jaw, a winowajca został postawiony przed sądem koleżeńskim - jego proces nie zakończył się jednoznacznym wyrokiem.
Wkrótce Brzozowski uwikłał się w kolejne kłopoty - pod koniec 1908 roku został aresztowany przez rosyjską policję i oskarżony o członkostwo w tajnym "Towarzystwie Oświaty Ludowej".
– Był więziony w warszawskiej Cytadeli i prawdopodobnie tam nabawił się gruźlicy, która w końcu doprowadzi go do śmierci – mówił prof. Maciej Urbanowski w audycji Doroty Gacek.
Podczas śledztwa był szantażowany i w efekcie złożył bardzo obszerne zeznania, które zaszkodziły wielu jego kolegom. W efekcie po wyjściu z więzienia Brzozowski został całkowicie usunięty z organizacji młodzieżowej, a znajomi zerwali z nim kontakt. Te dwie wspomniane wyżej sytuacje powrócą kilka lat później, gdy pisarz zostanie oskarżony o współpracę z rosyjską tajną policją – Ochraną.
Niesłusznie oskarżony o szpiegostwo
Po wyjściu z aresztu Brzozowski wyjechał w 1899 roku do Otwocka, aby wyleczyć gruźlicę. Tam poznał i ożenił się z Antoniną Kolberg, z którą w 1902 roku przeprowadził się do Warszawy. Wtedy też rozpoczął aktywną działalność literacką – początkowo pisał dla "Przeglądu Tygodniowego", a później pracował dla "Głosu". Szybko zdobył rozgłos, a wszystko to za sprawą otwartego i ostrego sporu, który prowadził z Henrykiem Sienkiewiczem i Zenonem Przesmyckim.
Na początku nowego stulecia Brzozowski związał się z myślą socjalistyczną. Od 1904 roku pisarz brał udział w wiecach politycznych, chociaż nigdy nie został członkiem żadnej partii - sam uważał się jedynie za socjalistę w znaczeniu filozoficznym. Jako mówca – a wówczas często prowadził własne odczyty – zaczął wywierać znaczący wpływ na młodych, którzy chętnie przychodzili na jego wykłady.
Z roku na rok Brzozowski był coraz słabszy, w miarę jak rozwijała się jego choroba. W związku z tym pisarz często wyjeżdżał na zagraniczne kuracje - w 1908 roku udał się do Florencji. To właśnie podczas pobytu we Włoszech do literata dotarła informacja, że jego nazwisko zostało opublikowane na liście współpracowników Ochrany, czyli tajnej carskiej policji. Ówczesna opinia publiczna zwróciła się przeciwko pisarzowi. Brzozowskiemu nie pomogły nawet protesty innych wybitnych Polaków – Stefana Żeromskiego czy Stanisława Przybyszewskiego, którzy głośno mówili, że dokument jest fałszywy.
– Planowano dokonać wyroku na pisarzu. Nad taką możliwością debatowali socjaliści z "Frakcji Rewolucyjnej" Piłsudskiego. Na szczęście do zabójstwa nie doszło – opowiadał prof. Maciej Urbanowski na antenie Polskiego Radia.
Sprawa domniemanej zdrady Brzozowskiego została skierowana do sądu, jednak żadna z rozpraw (a było ich co najmniej trzy) nie przyniosła rozstrzygnięcia. Sytuacja znacząco odbiła się na i tak już nadwątlonym zdrowiu literata. Brzozowski umarł w 1911 roku, wciąż będąc pod ciężarem fałszywego oskarżenia. Jego imię zostało oczyszczone przez historyków dopiero wiele lat później.
jb
Bibliografia:
1. Kazimierz Wyka, Stanisław Leopold Brzozowski, Polski Słownik Biograficzny III, Kraków 1937, s. 61-64.
2. Stanisław Brzozowski, Legenda Młodej Polski, wolnelektury.pl
3. Stanisław Brzozowski, Płomienie, wolnelektury.pl
