Operacja, której celem było zajęcie polskiej stolicy, trwała od 14 do 17 stycznia 1945 roku. Udział w niej wzięły 47 i 61 Armia 1 Frontu Białoruskiego, które od północy i od południa atakowały stacjonującą w mieście 9 Armię. W działanie te zaangażowana była również 1 Armia Wojska Polskiego.
Same walki o lewobrzeżną część Warszawy trwały zaledwie kilka godzin, gdyż niemieckie dowództwo, obawiając się otoczenia przez wojska sowieckie, wycofało większość żołnierzy z miasta.
"Wymarłe kompletnie"
Oddziały wkraczające do polskiej stolicy zastały miasto niemal całkowicie zrównane z ziemią. Wśród gruzów przetrwała garstka Warszawiaków, którym udało się uniknąć śmierci z rąk okupanta lub umieszczenia w obozie przejściowym w Pruszkowie.
Żołnierze 1 Armii Wojska Polskiego, którzy 17 stycznia 1945 roku wkroczyli do tego morza ruin, wspominali, że był to przerażający widok.
00:20 Warszawa przedstawiała makabryczny.mp3 - Kompletnie wymarłe i zburzone kompletnie miasto - wspomnienia żołnierza I Armii WP o wkroczeniu do Warszawy. (PR, 15.01.1972)
02:46 Wspomnienia po wejściu do miasta.mp3 - Kikuty wypalonych domów, jakieś rumowiska, ale pierwsze wrażenie, to był brak ludzi – wspomnienie żołnierza I Armii WP. (PR, 15.01.1972)
04:17 Rumowisko ruin - wspomnienia Wawy.mp3 - Nasi chłopcy patrzyli w odrętwieniu na to rumowisko ruin - wspomnienia żołnierzy I Armii WP. (PR, 15.02.1972)
- Warszawa przedstawiała makabryczny widok. Wymarłe kompletnie, zburzone miasto, przysypane śniegiem. Gdzieniegdzie jakieś wybuchające pociski, miny, których Niemcy mnóstwo zostawili – wspominał w audycji Polskiego Radia Michał Barcz, żołnierz 1 Armii Wojska Polskiego. - Kikuty wypalonych domów, jakieś rumowiska, ale pierwsze wrażenie, to był brak ludzi.
W trakcie ponad pięcioletniej okupacji Warszawy Niemcy zamienili lewobrzeżną część miasta w gruzowisko. Największych zniszczeń dokonali już po upadku powstania warszawskiego, gdy umyślnie, kwartał po kwartale, grabili, palili i wysadzali w powietrze zabudowania polskiej stolicy. Barbarzyństwo ostatnich miesięcy okupacji było uwieńczeniem działań podejmowanych przez Niemców wobec Warszawy i jej mieszkańców od początku wojny.
"Die neue Deutsche Stadt Warchau"
Po wkroczeniu do Warszawy 28 września 1939 roku naziści planowali przemienienie stolicy Polski w niewielkie miasteczko dla niemieckich elit ("Die neue Deutsche Stadt Warchau"). Zburzone miały być zabytki i ślady dorobku kultury polskiej. Realizację tych założeń, znanych jako "Plan Pabsta" rozpoczęto już pierwszego września, gdy na Warszawę spadły pierwsze niemieckie bomby.
17:29 straty wojenne warszawy bez dzwiekow.mp3 O stratach poniesionych przez Warszawę podczas II wojny światowej opowiada prof. Wojciech Fałkowski. Audycja "Naukowy zawrót głowy" prowadzona przez Krzysztofa Michalskiego (02.02.2016)
- Na planie lokacji niemieckiej nie miał prawa istnieć zamek królewski jako świadectwo majestatu Rzeczypospolitej. Natomiast pozostać miało stare miasto, które uważano za niemieckie. Ślady takiego wybierania celów bombardowania widzimy już we wrześniu 1939 roku - stwierdził w audycji Polskiego Radia historyk prof. Wojciech Fałkowski.
W czasie nalotów i walk o miasto we wrześniu 1939 roku zniszczeniu uległo 10 proc. zabudowań miejskich stolicy. Po wybuchu wojny między III Rzeszą a ZSRR okupowana przez Niemców Warszawa stała się celem także nalotów sowieckich samolotów. Między czerwcem 1941 roku a majem 1943 roku Rosjanie kilkukrotnie zrzucali bomby na stolicę Polski. Choć oficjalnie ich celem były węzły komunikacyjne, mnóstwo pocisków spadało na domy mieszkalne, raniąc i zabijając wiele osób.
Dwa powstania i rozkaz Hitlera
Kolejnych zniszczeń w Warszawie Niemcy dokonali w 1943 roku podczas tłumienia powstania w getcie, które wybuchło 19 kwietnia tego roku. Młodzi żydowscy powstańcy stawiali opór okupantowi do 16 maja. Tego dnia Niemcy wysadzili w powietrze Wielką Synagogę przy ulicy Tłomackie, a następnie zrównali z ziemią całe getto. Straty poniesione wówczas przez Warszawę dotyczyły kolejnych 15 proc. zabudowań miejskich.
W toku wojny i porażek ponoszonych przez Niemców na froncie wschodnim plany dotyczące przeznaczenia Warszawy uległy zmianie. Już nie chciano przerobić jej na niemieckie miasteczko - miała zniknąć z powierzchni ziemi.
6 lutego 1944 roku Adolf Hitler zarządził: "Warszawa musi zostać zburzona, gdy tylko nadarzy się ku temu sposobność". Ta nadarzyła się kilka tygodni później w momencie wybuchu Powstania Warszawskiego. W czasie zaciętych walk, które trwały od 1 sierpnia do 3 października 1944 roku, zniszczeniu uległo 25 proc. budynków stolicy. Nie był to jednak koniec niemieckiego barbarzyństwa.
Ruiny Starego Miasta w Warszawie. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe
Zniszczenie miasta symbolu
Niemcy największych zniszczeń Warszawy dokonali już po upadku powstania i wysiedleniu stamtąd większości pozostałej przy życiu ludności.
Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny
- Po kapitulacji powstania, przez cały październik, listopad, grudzień i początek stycznia trwało zorganizowane, zaplanowane i konsekwentnie realizowane niszczenie substancji miasta - mówił w audycji "Naukowy zawrót głowy" prof. Wojciech Fałkowski.
Przed przystąpieniem do skrupulatnego wyburzania budynków, Niemcy zajmowali się grabieżą dobytku pozostawionego przez mieszkańców miasta. Meble, dzieła sztuki i uznane za wartościowe wyposażenie warszawskich mieszkań przez całą jesień 1944 roku były transportowane na terytorium Niemiec. Według różnych źródeł z Warszawy w kierunku zachodnim odjechało od 26 do ponad 40 tys. wagonów kolejowych wypełnionych skradzionymi dobrami.
Po całkowitym ogołoceniu budynki były niszczone jeden po drugim. Podpalaniem i wyburzaniem zajmowały się specjalne oddziały takie, jak pomocnicza policyjna formacja saperska Technische Notchilfe. Jej członkowie mieli już doświadczenie w niszczeniu warszawskich zabudowań, ponieważ rok wcześniej uczestniczyli w wyburzaniu pozostałości po getcie.
Warszawa 1945. Zrujnowane budynki na Starym Mieście. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe
Przez ponad trzy miesiące po powstaniu zniszczonych zostało tysiące budynków, ze szczególnym uwzględnieniem polskich dóbr kultury. Niemcy robili to świadomie i cynicznie.
- Została wysłana grupa saperów z miotaczami ognia, którzy metodycznie i wielokrotnie przez kilka dni podpalali Bibliotekę Ordynacji Zamoyskich z najlepszymi zbiorami Biblioteki Narodowej, po to, żeby ją spalić - opowiadał historyk.
Biblioteka Ordynacji Krasińskich, Archiwum Akt Nowych, pomnik księcia Józefa Poniatowskiego, warszawska katedra, Pałac Bruhla i Pałac Saski to tylko niektóre zabytki, które Niemcy wysadzili pod koniec 1944 roku. Należy podkreślić, że robili to, mimo że akt kapitulacyjny powstania mówił o tym, że dobra kultury miały zostać zachowane.
- Trzeba jasno powiedzieć, że nie było żadnego uzasadnienia wojskowego tego działania. To było narzucone rozkazem Hitlera i chęcią zniszczenia Warszawy jako miasta symbolu. Miasta, które przedstawiało wielkość Polski, które nie uległo okupantowi - kontynuował prof. Wojciech Fałkowski.
Do stycznia 1945 roku Niemcy zniszczyli 30 proc. zabudowań miejskich polskiej stolicy. Łącznie od początku II wojny światowej Warszawa została zniszczona w ponad 80 proc.
"W 100 proc. zostały zniszczone dworce kolejowe, mosty, infrastruktura telefoniczna i lotnicza. W ponad 90 proc. Niemcy zdewastowali obiekty kultury, budynki zabytkowe, w tym sakralne, szpitale i ośrodki opieki zdrowotnej, budynki przemysłowe, infrastrukturę kolejową i nawet oświetlenie ulic stolicy (98,5 proc.)" - czytamy w "Raporcie o stratach poniesionych przez Polskę w wyniku agresji i okupacji niemieckiej w czasie II wojny światowej 1939-1945".
"Zagłada miasta"
Jeszcze straszniejsze od zniszczeń materialnych, był straty ludzkie, które poniosła Warszawa. W 1939 roku stolica była największym polskim miastem zamieszkałym przez niemal 1,3 mln ludzi. Większość z nich nie dożyła końca wojny. Zgodnie z najnowszymi wyliczeniami ekspertów, zawartymi w "Raporcie..." do 1945 roku śmierć poniosło około 700 tys. warszawiaków.
Podczas działań zbrojnych we wrześniu 1939 roku zginęło 20 tys. osób, ponad 30 tys. zginęło w egzekucjach, niemal 100 tys. zmarło w obozach zagłady lub podczas robót przymusowych.
Powstanie Warszawie kosztowało życie 16 tys. żołnierzy i 150 tys. zamordowanych przez hitlerowców cywilów. Niemcy zgładzili także niemal wszystkich spośród 400 tys. warszawskich Żydów.
- To była zagłada miasta i zagłada narodu - stwierdził prof. Wojciech Fałkowski.
Około 550 tys. mieszkańców, którzy przeżyli Powstanie Warszawskie, zostało umieszczonych przez Niemców w obozie przejściowym w Pruszkowie. Część z nich trafiła do obozów pracy i obozów koncentracyjnych.
***
Wkroczenie 1 Armii Wojska Polskiego do Warszawy miało słodko-gorzki smak. 17 stycznia 1945 roku zakończyła się niemiecka okupacja stolicy Polski, ale miasto było wyludnione i zamienione w gruzowisko. Wejście polskich żołnierzy niestety nie przyniosło też tak wyczekiwanej wolności i powrotu do normalności. Wraz z nimi do polskiej stolicy weszły również oddziały sowieckie, a wśród nich jednostki NKWD. Więzienia znowu zapełniały się polskimi patriotami, a okupacja niemiecka zamieniła się w terror radziecki.
th/im
