– Ostateczny wizerunek Stanisława Augusta w oczach opinii publicznej został określony przez zderzenie faktów: klęskę państwa polskiego i odrodzenie tego państwa przez patriotów emigrantów – mówił historyk, prof. Henryk Wisner.
Stanisław Poniatowski został koronowany jako król polski i wielki książę litewski Stanisław II August 25 listopada 1764 roku w kolegiacie św. Jana w Warszawie.
15:06 Poniatowski Na historycznej wokandzie.mp3 Władca pechowy czy nieudolny? Jakim królem był Stanisław August Poniatowski - dyskutowali historycy: Henryk Wisner i Jerzy Robert Nowak, aud. Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie". (PR, 28.08.1993)
Okres jego panowania w latach 1764-1795 budzi wiele kontrowersji. Z jednej strony docenia się jego działania na rzecz oświecenia kraju w drugiej połowie XVIII wieku, z drugiej obarcza odpowiedzialnością za upadek państwa polskiego.
– Na pewno był jednym z najbardziej wykształconych władców epoki: zastał Polskę kulturalnie zapuszczoną, a zostawił oświeconą – zaznaczał historyk, dr hab. Jerzy Robert Nowak w audycji Andrzeja Sowy "Na historycznej wokandzie". – Ale uważam, że w tym okresie Polsce był potrzebny dobry polityk, a niestety do prowadzenia polityki brakowało mu jednej podstawowej rzeczy – kręgosłupa.
Stanisław August Poniatowski urodził się 17 stycznia 1732 roku w Wołczynie, jako szóste dziecko Stanisława Poniatowskiego i Konstancji Czartoryskiej. Dzięki pozycji rodziny otrzymał wszechstronne wykształcenie, wiele podróżował. Już w wieku 23 lat Stanisław August został ambasadorem Anglii w Sankt Petersburgu. Wówczas poznał carycę Katarzynę II, z którą miał romans, a dzięki jej późniejszej protekcji 7 września 1764 roku został wybrany na króla Polski. 25 listopada tegoż roku z rąk arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski, Władysława Łubieńskiego przyjął koronę Rzeczpospolitej.
Młody i oświecony
Młody król od początku swojego panowania zaczął wprowadzać reformy. Działania te szybko jednak zahamowała Rosja, która dawała odczuć Poniatowskiemu, że ten nie powinien nadmiernie korzystać z władzy królewskiej, którą w końcu otrzymał dzięki protekcji carycy.
– Polityk, który zakłada, że sprzymierzeńcy, czy wrogowie, będą działać zgodnie z naszym interesem, a nie z własnym, nie jest politykiem – mówił historyk, prof. Henryk Wisner w audycji Andrzeja Sowy.
W 1765 roku król Stanisław założył Szkołę Rycerską – elitarną uczelnię wojskową, która miała kształcić przyszłą armię. Utworzył również będącą zalążkiem rządu konferencję króla z ministrami i kancelarię królewską. Z kolei w 1773 roku powstała Komisja Edukacji Narodowej – pierwsza na świecie centralna instytucja o charakterze dzisiejszego Ministerstwa Edukacji.
Rusofil?
Król Stanisław August powszechnie uważany był za rusofila. Ambasador Rosji w Polsce, Mikołaj Repin utrzymywał jednak, że stał on zawsze w poprzek interesom rosyjskim. Mimo tego szlachta podczas konfederacji barskiej (22 października 1770 roku) w wyrazie niechęci do Poniatowskiego ogłosiła jego detronizację. Choć ten akt nie miał mocy sprawczej, jasno wyrażał stosunek do panującego króla.
– Nie jest prawdą, że Stanisław August Poniatowski był rusofilem – zaznaczył prof. Wisner. – W początkach panowania próbował orientacji na Austrię. Pojawiły się nawet plany małżeństwa, z którąś z księżniczek austriackich
Król ze związanymi rękami
Głównym czynnikiem ograniczającym działania króla były pieniądze, których ciągle brakowało w królewskiej kasie. W tej kwestii nie mógł znaleźć też porozumienia ze swoim bratankiem, księciem Józefem, który często wyrzucał królowi, że powinien więcej inwestować w armię. Stanisław przez swoje wielkie długi był jeszcze bardziej zależny od łaski carskiego ambasadora.
Król pomimo ograniczeń władzy (już po I rozbiorze) nadal zabiegał o rozwój kultury. Słynne stały się jego obiady czwartkowe, na których spotykali się polscy intelektualiści. Pieczę nad królewskimi zbiorami sztuki powierzono malarzowi Marcello Bacciarellemu. Z polecenia króla zbudowano też przy zamku w Warszawie nowy gmach biblioteki królewskiej, której zbiory szacowano wówczas nawet na 20 tys. woluminów.
Sejm Czteroletni
Sejm Wielki i uchwalenie Konstytucji 3 maja w 1791 roku uważa się za jedno z większych osiągnięć króla. Jednak według historyka, dr. hab. Jerzego Roberta Nowaka, okres Sejmu Czteroletniego, kiedy w Polsce trwała niezwykle dobra koniunktura, został zmarnowany. Wówczas król Poniatowski powinien skierować swoją uwagę na budowanie silnej armii, a nie kłótnie w sejmie.
– Okres od Targowicy jest to niestety postępujący i gwałtowny upadek króla – mówił dr Nowak.
Uchwalenie Konstytucji 3 Maja przez Sejm Czteroletni, aut. Kazimierz Wojniakowski (1806), Wikipedia/dp
Abdykacja
Kraj stawał się coraz bardziej zależny od wpływów zaborców. W końcu Stanisław August Poniatowski został zmuszony do oddania władzy. W akcie abdykacji pisał: "Nie szukając w ciągu królowania naszego innych korzyści lub zamiarów, jak stać się użytecznym ojczyźnie Naszej, byliśmy także tego zdania, iż opuścić należy tron w okolicznościach, w których rozumieliśmy, że oddalenie Nasze przyłoży się do powiększenia szczęścia współziomków Naszych lub też przynajmniej umniejsza ich nieszczęścia…" (Wikiźródła: "Akt abdykacji Stanisława Augusta Poniatowskiego", Grodno, 25 listopada 1795. Rzeczywistym autorem tekstu był były poseł rosyjski w Rzeczypospolitej Mikołaj Repnin)
Rzeczpospolita bez pieniędzy i armii nie miała wystarczającej siły, aby oprzeć się zaborcom. 25 listopada 1795 roku - 31 lat po wstąpieniu na tron - Stanisław August Poniatowski zmuszony został do rezygnacji z korony. Wzgardzony zmarł na wygnaniu 12 lutego 1798 roku w Petersburgu. Jego zwłoki obecnie znajdują się w katedrze św. Jana w Warszawie.
mb/im
