W wojnie o odzyskanie zagrabionych starożytności takie państwa jak Grecja czy Włochy odnotowały nowe sukcesy. Podobną batalię, lecz z mniejszym sukcesem, toczy Egipt, który stara się o zwrot obiektów, które opuściły ten kraj przed kilkudziesięciu laty. Grabież jednak nie tylko miała miejsce w przeszłości, ale odbywa się nadal. W walce z tym procederem odniesiono niedawno duży sukces.

Szwajcarskie łupy

Jeszcze kilka lat temu największym centrum nielegalnego handlu antykami i starożytnościami była Szwajcaria. Tu przemytnicy z całej Europy zjeżdżali się, by sprzedawać swe zdobycze dealerom o wątpliwej reputacji, a ci z kolei odsprzedawali obiekty za olbrzymie pieniądze anonimowym kolekcjonerom. Niejednokrotnie przedmiot, który miał za sobą historię kilkakrotnej sprzedaży, nabywał swego rodzaju „legalnego” pochodzenia i trafiał na oficjalne aukcje, a prawdziwego źródła jego pochodzenia nie sposób było ustalić. Towarzyszył temu zalew przedmiotów o wątpliwej autentyczności, które bez problemu znajdowały swoich nabywców pośród nieuczciwych i niezbyt zorientowanych klientów. Właśnie w Szwajcarii została nabyta maska Ka-Nefer-Nefer, o której zwrot w ostatnich miesiącach stara się Egipt.

W 2005 roku Szwajcaria w dużym stopniu zastopowała proceder, zaostrzając prawo, którego luki do tej pory pozwalały dealerom na niemal bezkarny handel skradzionymi obiektami. W ostatnich latach szwajcarskie władze zaostrzyły kurs wobec czarnego rynku starożytności. Efektem współpracy Szwajcarii i Włoch w tym wymiarze jest proces, który zakończył się w listopadzie bieżącego roku i doprowadził do zwrotu około 4400 obiektów do Włoch.

Jak podała Associated Press na początku listopada, wśród zwróconych obiektów znajduje się ceramika, rzeźby, a także brązowe sztylety pochodzące z około 2000 roku p.n.e. Przedmioty te zostały skonfiskowane w 2001 roku w magazynach należących do małżeństwa dealerów z Bazylei. Para przegrała od tego czasu kilka potyczek sądowych, w których starała się powstrzymać powrót artefaktów do Włoch. Zdaniem eksperta, archeologa Guido Lassau, który uczestniczył w procesie, ponad połowa obiektów pochodzi z Apulii we wschodnich Włoszech, obszaru, który był bardzo podatny na wpływy starożytnej kultury greckiej.

Wśród przedmiotów znajdują się bogato zdobione wazy oraz kratery, duże, ceramiczne naczynia, które były używane do mieszania wina z wodą. Obiekty zostały skradzione z grobów arystokratów pochodzących z od V - III wieku p.n.e. Szczególnie ciekawym przedmiotem jest ceramiczna maska przedstawiająca twarz kobiety, na której zachowały się ślady oryginalnej farby z około 300 roku p.n.e. „[Przedmioty] są bardzo dobrze zachowane, bo spędziły ostatnie 2000 lat w wirtualnej kapsule czasu, aż zostały zrabowane przez rabusi grobów” - powiedział dr Lassau dla Associated Press. - „Niestety tragiczne jest, że informacja o kontekście archeologicznym została utracona wraz z ich usunięciem stamtąd”. Inne przedmioty należą do kultury Villanova z północnych Włoch, która poprzedzała kulturę Etrusków na tym terenie.

Niektóre brązowe figurki wydają się pochodzić z Sardynii. Najstarsze są brązowe sztylety, które, jak uważa dr Lassau, mają około czterech tysięcy lat. 

„To był wielki łup na olbrzymią skalę, który zasiliłby rynek, gdyby [obiekty] zostały sprzedane” – powiedział archeolog, dodając że jedynie niewielka ilość artefaktów pochodzących ze starożytności jest dostępna legalnymi kanałami. Markus Melzl, rzecznik prokuratora z Bazylei, powiedział, że jest niemal niemożliwe oszacować wartość skonfiskowanych przedmiotów. „Jedyną drogą jaką można sprzedać te rzeczy jest czarny rynek” - stwierdził. Dlatego oszacowanie ich wartości „jest jak pytanie jak droga jest Mona Lisa”. Gdyby para dealerów zdołała sprzedać przedmioty, a są dowody że sprzedali co najmniej kilka z nich, zarobiłaby miliony.

Para, której tożsamość nie została ujawniona ze względu na zasady prawa szwajcarskiego, jest obiektem śledztw toczących się we Włoszech i w Szwajcarii. Kobieta może zostać skazana w Szwajcarii za paserstwo, a jej mąż jest obiektem dochodzenia sądowego we Włoszech za nielegalny przemyt starożytności, paserstwo i przynależność do organizacji przestępczej.
Nie wszystkie z przedmiotów skonfiskowanych w magazynach dealerów udało się zidentyfikować. Szwajcarskie władze wciąż starają się określić dokładne pochodzenie około 1400 obiektów, które także zajęto w 2001 roku.

Dr Lassau uważa, że po wprowadzeniu nowego prawa w Szwajcarii w dużym stopniu wstrzymano nielegalny obrót starożytnościami w tym kraju. „Rynek przesunął się do Niemiec, które mają znacznie łagodniejsze prawo” - powiedział. „[Niemcy] muszą naprawdę załatać dziury w ich prawodawstwie, jeśli chcą zatrzymać globalny handel tymi dobrami”.

Głowa z Partenonu

Inny spektakularny sukces odnieśli Grecy, którzy zdołali odzyskać, przynamniej tymczasowo, jeden z fragmentów fryzu zdobiącego niegdyś ateński Partenon. Batalia o odzyskanie obiektów pochodzących z ateńskiego Akropolu toczy się od lat. Wcześniej fragmenty rzeźb przekazali Grekom przedstawiciele muzeum z Palermo i z Uniwersytetu w Heidelbergu w Niemczech. W listopadzie watykańskie Museo Gregoriano Etrusco przekazało marmurową głowę młodzieńca pochodzącą z fryzu partenońskiego do Aten do Nowego Muzeum na Akropolu. Została ona przekazana jako roczny depozyt. Museo Gregoriano Etrusco jest do tej pory największą instytucją muzealną, która zgodziła się zaspokoić prośby Greków.

Zwrócona rzeźba została wykonana między 445 a 438 rokiem p.n.e. Była to część fryzu, który otaczał zewnętrzny mur celli Partenonu. Głowa mierzy 24 na 25 cm i należała do rzeźby młodzieńca, który zanosił dary w ofierze Atenie.

Giandomenico Spinola, szef departamentu klasycznego muzeów watykańskich, powiedział, że depozyt „może” zostać odnowiony. Powiedział także, że jego muzeum pożyczyło Grecji dwa inne, mniejsze fragmenty rzeźb z Partenonu, które są w posiadaniu tego muzeum. „Obiekty są własnością papieża i to jest jego decyzja” dodał. Papież Benedykt XVI omawiał zwrot rzeźb z przedstawicielami kościoła greckiego w 2006 roku.

Greckie władze liczą, że będzie to przykład dla innych europejskich muzeów, szczególnie dla British Museum w Londynie, które przechowuje artefakty z Partenonu, o które Grecja toczy walkę. „Ten gest daje przykład dla innych”, mówi grecki minister kultury Michalis Liapis. W Londynie znajdują się fragmenty wywiezione na początku XIX wieku, stąd starania o ich zwrot są szczególnie trudne, gdyż międzynarodowe umowy regulujące własność starożytności nie dotyczą przedmiotów, które dostały się w posiadanie muzeów tak dawno temu. Wówczas niepodległa Grecja jeszcze nie istniała, a ateńskie rzeźby dostały się w ręce Anglików dzięki porozumieniu z władzami Imperium Ottomańskiego.

Przedstawiciele British Museum uważają, że gest watykańskiego muzeum nie stanowi silnego nacisku na ich instytucję, gdyż watykański zwrot obiektu jest naprawdę jedynie jego pożyczką. Oprócz British Museum, które posiada największą ilość fragmentów rzeźbiarskich dekoracji z Partenonu, wiele fragmentów znajduje się w innych muzeach, jak na przykład w Luwrze w Paryżu.

Walka Greków o zwrot tych obiektów nie jest więc staraniem się o odzyskanie przedmiotów niedawno skradzionych, gdyż w takim wypadku najprawdopodobniej zakończyłaby się już sukcesem. Starania Greków wpisują się w szerszy problem dziedzictwa kulturowego krajów, które były obiektem ekspansji państw zachodnich w wieku XIX i na początku XX, gdy tysiące starożytności każdego roku trafiały do największych europejskich i amerykańskich muzeów. Dzisiaj takie państwa jak Grecja czy Egipt starają się o odzyskanie tych dzieł sztuki, choć starania te najprawdopodobniej pozostaną bezskuteczne.

(tm)

Na początku XIX w. na polecenie Lorda Elgina wywieziono z Aten znaczną część dekoracji rzeźbiarskiej Partenonu, tzw. „marmury Elgina”. Grecy od dłuższego czasu walczą o ich zwrot. W ubiegłym miesiącu Włochy zwróciły Grecji tzw. „fragment z Palermo”, który także został wywieziony przez Anglików prawie 200 lat temu. To mały sukces, jednak ma on duże znaczenie symboliczne dla Greków.

Najsłynniejsze budowle ateńskiego akropolu zostały zbudowane w V wieku p.n.e., gdy Atenom przewodził Perykles. Zbudowano wtedy Propyleje, to jest monumentalną bramę na akropol, czy Erechtejon, świątynię, gdzie mieściły się najświętsze miejsca w Atenach. Najważniejszą budowlą był oczywiście Partenon, świątynia Ateny Partenos (Dziewicy), uważany do dzisiaj za szczytowe osiągnięcie architektury greckiej porządku doryckiego. Partenon jest dzisiaj uznawany za symbol kultury starożytnej Grecji, wymownie świadczący o jej osiągnięciach i zamiłowaniu do piękna.

Dzieło architektów Iktinosa i Kallikratesa, zbudowane w latach 447-432 p.n.e. zostało ozdobione dekoracją rzeźbiarską wykonaną pod kierunkiem Fidiasza, jednego z największych rzeźbiarzy starożytności. W skład tej dekoracji wchodziły dwa przyczółki, przedstawiające narodziny bogini Ateny, oraz współzawodnictwo pomiędzy Ateną a Posejdonem o to, które z nich zostanie patronem Aten. Na zewnątrz świątyni znajdował się fryz z pięknie rzeźbionymi metopami przedstawiającymi między innymi walkę bogów z gigantami i Greków z amazonkami. Na zewnątrz celli świątyni znajdował się fryz przedstawiający procesję panatenajską, czyli jedno z najważniejszych świąt ateńskich. Całości dopełniał monumentalny posąg Ateny Partenos dłuta Fidiasza, który znajdował się wewnątrz świątyni, ale został z niej usunięty lub zniszczony już w starożytności.

Od czasów antycznych Partenon poważnie ucierpiał. Największych zniszczeń dokonał wybuch, który w 1687 roku dosłownie wysadził centralną część budowli. W tym czasie świątynia służyła jako turecki magazyn prochu, który wyleciał w powietrze w wyniku trafienia przez wenecką kulę moździerzową. Ruina nie wzbudzała większego zainteresowania aż do czasów Lorda Elgina.
Thomas Bruce, siódmy earl Elgin, w latach 1799-1803 był brytyjskim ambasadorem w Imperium Otomańskim , które władało także nad terenami współczesnej Grecji. Elgin uzyskał rzekomo tzw. firman, czyli pozwolenie władz otomańskich na wywiezienie rzeźb z akropolu ateńskiego. Dokument zezwalał zapewne jedynie na przebadanie akropolu oraz wykonanie odlewów i rysunków. Niestety, nie zachował się do naszych czasów, a jego tłumaczenie, które ponoć pochodzi z epoki, budzi poważne wątpliwości odnośnie autentyczności, które są wysuwane przez specjalistów zajmujących się otomańską administracją.

Niemniej jednak Elgin doprowadził do wywiezienia z akropolu większości rzeźb, które przetrwały wieki zniszczeń. Marmurowe dzieła sztuki zostały wywiezione do Anglii w latach 1801-1812 przez agentów Elgina. Wszystkie zostały zakupione przez rząd brytyjski i w 1816 roku i wystawione w British Museum, gdzie znajdują się do dzisiaj. Rząd grecki od dziesięcioleci nie ustaje w staraniach, by odzyskać wywiezione rzeźby – w tym celu wybudowano w zeszłym roku obok akropolu nowe muzeum, które miałoby pomieścić marmury, gdyby kiedykolwiek wróciły do Aten. British Museum konsekwentnie odmawia zwrotu rzeźb, powołując się na prawo brytyjskie, a także inne argumenty.

W 2006 roku niewielki fragment rzeźby z Partenonu został zwrócony przez Uniwersytet w Heidelbergu. Fragment przedstawiał stopę i był częścią fryzu świątyni. W tym samym roku szwedzka kolekcjonerka zwróciła element architektoniczny z Erechtejonu, który wywieźli jej przodkowie ponad sto lat temu. Te fragmenty były jednak bardzo niewielkie i nie stanowiły nigdy części marmurów Elgina.

Z rzeźbą zwróconą przez Włochów jest inaczej. Jest to rzeźbiony fragment postaci bogini łowów Artemidy, będący niegdyś elementem sceny z wschodniej części fryzu panatenajskiego przedstawiającej dwunastu olimpijskich bogów. Fragment przedstawia prawą stopę bogini i część jej długiej szaty. Rzeźba znajdowała się w kolekcji Antonio Salinasa w Muzeum Archeologicznym w Palermo. Zwrócona przez Włochów część fryzu należała do rzeźb usuniętych przez Lorda Elgina, a została przekazana brytyjskiemu konsulowi generalnemu na Sycylii w 1816 roku. W ten sposób stała się częścią kolekcji muzealnej z Palermo, gdzie przebywała przez prawie 200 lat niemal zapomniana.

Jak powiedział Michalis Liapis, grecki minister kultury, Grecja ubiegała się o zwrot fragmentu od 13 lat. „Po raz pierwszy od niemal dwóch wieków, wartościowy fragment dekoracji rzeźbiarskiej Partenonu wraca by znaleźć się tam gdzie należy” - powiedział Liapis dla AFP. Rzeźbę przekazał jako depozyt włoski prezydent Giorgio Napolitano 23 września b.r., będąc w czasie oficjalnej wizyty w Grecji. „Grecja dąży do tego by odzyskać marmury Partenonu, dlatego można docenić wkład i ważność takiego gestu” - grecki prezydent Karolos Papoullas powiedział AFP po spotkaniu z Napolitano.

Ten sojusz Włoch i Grecji w walce o zwrot starożytności objawia się także i na innych polach. Włochy i Grecja od kilku lat rozpoczęły szeroko zakrojoną kampanię, która ma na celu odzyskanie obiektów pochodzących z tych państw, a wywiezionych z ich terenów w sposób nielegalny w ciągu kilkudziesięciu ostatnich lat. Chodzi tutaj głównie o dzieła sztuki greckiej i rzymskiej, które zostały wykopane na terenie tych państw w czasie nieoficjalnych, amatorskich wykopalisk i zostały przemycone poza ich granice. Obiekty takie trafiały do prywatnych kolekcjonerów, ale i także do renomowanych kolekcji muzealnych.

Włosi i Grecy odzyskali w ten sposób dzieła sztuki znajdujące się w kolekcji J. Paul Getty Museum w Los Angeles, albo w kolekcji Shelby White eksponowanej w Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku. Około siedemdziesięciu odzyskanych przez Włochów obiektów zostanie niedługo wystawionych w Nowym Muzeum na Akropolu. „To pierwszy raz gdy te starożytności będą oglądane za granicą po wystawie w Pałacu Kwirynalskim (rok temu)” - powiedział Louis Godart, doradca do spraw kultury prezydenta Włoch.

Włosi ogłosili także, że dwa kolejne fragmenty Partenonu znajdujące się w Watykanie zostaną zwrócone Grecji 8 października. Niewątpliwie Włosi, walczący o odzyskanie nielegalnie wywiezionych starożytności, także sami nie chcą być postrzegani jako uczestnicy tego procederu. Stąd zwrot marmurów z Partenonu jest nie tylko wspaniałomyślnym gestem wobec Grecji, ale także częścią budowania wizerunku Włoch, jako państwa, które nie czerpie korzyści z nielegalnego handlu starożytnościami.

Sprawa marmurów Elgina jest jedną z najbardziej dyskusyjnych spraw tego rodzaju. Niewątpliwie bowiem wiele najwspanialszych kolekcji muzealnych świata zostało uzyskanych w sposób podobny do tego, w jaki British Museum weszło w posiadanie rzeźb z Partenonu. Muzea obawiają się, że ewentualny zwrot tych marmurów mógłby pociągnąć za sobą masową rewindykację kolekcji muzealnych na całym świecie.

Tytus Mikołajczak

Odkryty w 1908 roku słynny dysk z Fajstos na Krecie, zapisany zagadkowym pismem obrazkowym, do dzisiaj budzi zainteresowanie naukowców, którzy do tej pory nie są w stanie przeczytać zapisanej na nim treści. Być może kres tym poszukiwaniom położy amerykański badacz, dr Jerome Eisenberg, który stwierdził ostatnio, że dysk to przemyślne fałszerstwo.

Luigi Pernier, włoski archeolog, znalazł dysk 3 lipca 1908 roku w podziemnym pomieszczeniu zrujnowanego pałacu minojskiego w Fajstos, pochodzącym z pierwszej połowy drugiego tysiąclecia p.n.e. Kultura minojska to starożytna cywilizacja, która rozwijała się w okresie od około 2700 do 1450 r. p.n.e. na Krecie i na wyspach Morza Egejskiego. Jak dotąd, nie odnaleziono żadnych innych przykładów pisma, którym jest pokryty dysk z Fajstos. Pernier opublikował to znalezisko w 1909 roku, nie próbując go odcyfrować. W tym samym roku Arthur Evans, odkrywca starożytnego Knossos na północy wyspy, głównego miasta kultury minojskiej, załączył zdjęcia i odrysy dysku w apendyksie do swojej pionierskiej pracy pt. „Scripta Minoa” (Pisma minojskie). Od tego momentu badacze w wielu krajach rozpoczęli trwające do dzisiaj spekulacje na temat treści i znaczenia dysku z Fajstos.

Dotychczasowe interpretacje obejmują tak różne propozycje jak kalendarz astronomiczny, „komputer” epoki brązu, grę planszową czy poezję. Sugerowano, że dysk spisano w tak różnych językach, jak grecki, minojski, hetycki, starosemicki, egipski, czy prasłowiański. Sam dysk stał się obecnie narodową ikoną Grecji i główną atrakcją Muzeum Archeologicznego w Heraklionie na Krecie. Greckie władze odrzuciły wielokrotne apele, by poddać dysk badaniu metodą termoluminescencyjną, która wykrywa przybliżoną datę ostatniego wypalenia ceramiki. Zdaniem dra Eisenberga, powodem jest to, że „żaden grecki badacz czy polityk nie poważy się na «zniszczenie» tego skarbu narodowego”.

Kontekst archeologiczny dysku wskazywałby na jego pochodzenie z okresu pomiędzy 1850-1600 r. p.n.e. Został on wykonany z gliny, ma około 16 cm średnicy i ok. 1,9 cm grubości. Obie strony zawierają inskrypcję umieszczoną spiralnie wokół środka. Znaki zostały odciśnięte stemplem czy też pieczęcią, zanim glina została wypalona. Na dysku znajdują się 242 znaki, które przedstawiają 45 różnych symboli. Linie dzielą dysk na 31 sekcji na stronie A i na 30 na stronie B, z których każda składa się od trzech do pięciu znaków.

Nie ulega wątpliwości, że znaki zostały odciśnięte, a nie wyryte. Jednak nie wiadomo, dlaczego ktoś zadał sobie trud, by wykonać stempel dla każdego znaku, niż narysować każdy znak bezpośrednio na glinie. Zarówno egipskie hieroglify jak i mezopotamskie pismo klinowe było pisane na glinie czy kamieniu, podobnie pisma linearne A i B, które znaleziono w Fajstos, Knossos i w innych miejscach na Krecie. Jeśli stemple wykonano po to, by „wydrukować” wiele kopii dokumentu znalezionego w Fajstos, należałoby się spodziewać, że dalsze wykopaliska przyniosą jego kolejne przykłady. W przeciągu całego wieku badań archeologicznych regionu, nic podobnego jednak nie nastąpiło.

Dysk z Fajstos na wystawie w Muzeum Archeologicznym. Źr. Wikipedia.

Przeciw autentyczności dysku przemawia także to, że znajdujące się na nim znaki nie przypominają w ogóle symboli pism Linearnego A i B, czy jakiekolwiek pisma minojskiego. Stąd niektórzy badacze przypuszczali, że dysk może pochodzić spoza Krety. Obecnie jednak większość badaczy zgadza się, że wykonano go na tej wyspie. Jasne jest także, że bez dodatkowych wskazówek, np. znajomości języka, w którym dokument sformułowano, jego odcyfrowanie nie jest możliwe. Ilość znaków, tj. 45 (pełny zestaw mógł liczyć do 57 znaków) wskazuje, że zapisano go raczej w piśmie sylabicznym (tj. każdy znak odpowiada jednej sylabie), a nie alfabetycznym czy piktograficznym.

Niedawno dr Jerome Eisenberg, specjalista w fałszerstwach sztuki starożytnej, opublikował artykuł na łamach czasopisma Minerva: The International Review of Ancient Art & Archaeology, w którym twierdzi, że dysk z Fajstos i jego nieodszyfrowany tekst nie jest reliktem datowanym na ok. 1700 r. p.n.e., ale fałszerstwem, które zwodzi badaczy od kiedy Luigi Pernier „odkrył” go w 1908 roku. Według dra Eisenberga, Pernier był zdecydowany zrobić wrażenie na swoich kolegach i potrzebował odkrycia, które przewyższyłoby osiągnięcia Sir Arthura Evansa, wówczas słynnego angielskiego archeologa, i Federico Halbherra, badacza Fajstos i tak jak Pernier Włocha.

Dr Eisenberg uważa, że rozwiązaniem Perniera było stworzenie „artefaktu” z nieprzetłumaczalnym tekstem piktograficznym. Jeśli był to rzeczywiście podstęp, to zadziałał. Sam Evans był tak podniecony, że opublikował analizę znaleziska Perniera. Przez ostatni wiek czyniono niezliczone próby, by odczytać dysk, a liczni archeolodzy próbowali go połączyć z najróżniejszymi starożytnymi cywilizacjami, od Grecji aż po Egipt.

Dr Eisenberg, który prowadził ekspertyzy dla Departamentu Skarbu Stanów Zjednoczonych i dla J. Paul Getty Museum w Los Angeles, podkreślił, że błędem fałszerza było wykonanie terakotowego dysku ze zbyt czysto wyciętą krawędzią. Nie powinien być również tak dobrze wypalony. - Tabliczki minojskie nie były wypalane celowo, tylko przypadkowo – powiedział. - Pernier mógł sobie nie zdawać z tego sprawy.

Każda strona dysku zawiera cztery lub pięć kropek, które pewien badacz określił jako „najstarsze przykłady użycia naturalnej interpunkcji”. Dr Eisenberg wierzy, że zostały one dodane, by sprowadzić badaczy na manowce; jest to „kolejne kuriozum, by ich zainteresować, i zwykły podstęp, popularny wśród fałszerzy”. Greckie władze odmówiły dr Eisenbergowi pozwolenia na przebadanie dysku poza jego gablotą wystawową, decyzję swoją uzasadniając tym, że obiekt ten jest zbyt delikatny, by go ruszać. Wątpliwości dra Eisenberga mogą zostać wyjaśnione jedynie przez test termoluminescencyjny - standardowy test datujący ceramikę, którego jednak przeprowadzenia jednoznacznie mu odmówiono. Mimo to, by przedyskutować kwestię autentyczności dysku z Fajstos, dr Eisenberg zwołał międzynarodową konferencję dotyczącą tego przedmiotu na koniec października tego roku.

Do tej pory odczytano wiele starożytnych pism, jak egipskie hieroglify, pismo linearne B, czy piktogramy Majów, jednak za każdym razem było możliwe przetestowanie odkrytej metody odczytu na licznych nieodczytanych wcześniej inskrypcjach. W wypadku dysku z Fajstos jest to niemożliwe, ponieważ mamy tylko jeden obiekt zapisany tym pismem. W chwili obecnej najpilniejszą kwestią jest wykonanie testu termoluminescencyjnego, który dałby odpowiedź na pytanie, czy poszukiwania innych obiektów w ogóle mają sens. Wszystko bowiem wskazuje na to, że dysk z Fajstos jest obiektem bardzo podejrzanym, a greckie władze zdają się to przeczuwać, próbując odsunąć w czasie moment zdemaskowania tego oszustwa.

Tytus Mikołajczak

Na podstawie: Nature i Times

Grecy także dokonywali mumifikacji. Okazuje się, że pierwsza grecka mumia powstała w IV wieku p.n.e.

Mimo że zwłoki kobiety w średnim wieku pochowanej w IV wieku n.e. w Grecji, złożone w ołowianej trumnie wewnątrz marmurowego sarkofagu, odnaleziono już kilkadziesiąt lat temu, to dopiero współczesne metody badawcze pozwoliły na odkrycie, że tak naprawdę szczątki te poddano mumifikacji. Zespół badaczy prowadzony przez Dra Franka Rühliego z Uniwersytetu w Zurychu dowiódł, że do zabalsamowania ciała datowanego na 300 rok n.e. zastosowano różne żywice, olejki i przypraw. Metody te zachowały nie tylko szkielet, ale i częściowo niektóre miękkie tkanki ciała, w tym brwi, mięśnie ręki, włosy i krwinki. - Toznalezisko jest wyjątkowe z powodu jego umiejscowienia czasowego i geograficznego – powiedział dr Rühli serwisowi LiveScience.

Ciało greckiej mumii zostało pokryte haftowaną złotem purpurową jedwabną szatą, co wskazuje na to, że kobieta miała prawdopodobnie wysoki status społeczny. Jej kości wskazują, że w chwili śmierci była w wieku około 50-60 lat. Mumia znajduje się obecnie w Archeologicznym Muzeum w Salonikach (Thessalonikach) w Grecji. Sarkofag został odkryty w 1962 roku w czasie prac wykopaliskowych na północy Grecji, na wschodnim cmentarzu w Salonikach, który był używany od okresu hellenistycznego po bizantyjski.

Na szczątkach kobiety przeprowadzono analizy makroskopowe i antropologiczne, a także badania mikroskopem elektronowym, chromatografię gazową i spektrometrię mas. Wykazały one obecność różnych substancji balsamujących, w tym mirry (wonnej żywicy z balsamowca mirry), tłuszczów i żywic. Ołowiana trumna, w której były zamknięte zwłoki, mogła także wspomóc ich zachowanie, ale badacze nie są pewni, czy to było działanie celowe i rzeczywiście skuteczne. Trumna została wykonana specjalnie dla zmarłej. Ciało, które liczy sobie około 160 cm, zostało złożone na drewnianej palecie wewnątrz trumny i owinięte w bawełniane i lniane bandaże.

Nie tylko wyrafinowany sposób pochówku potwierdza wysoki status greckiej kobiety. - Jest on także potwierdzony przez minimalne zmiany kostno-stawowe i kompletny brak oznak napięcia mięśniowo-szkieletowego. To sugeruje mało intensywną pracę w czasie życia – wyjaśniał dr Rühli dla Discovery News. Kobieta miała zdrowe zęby i nie cierpiała z powodu chorób zakaźnych, zapaleń czy niedożywienia. Badacze jeszcze nie ustalili przyczyny jej śmierci.

Czy Grecy znali technologię mumifikacji?

Dzieła Homera, Herodota i Pliniusza Starszego sugerują, że starożytni Grecy ubierali swoich zmarłych w szaty pogrzebowe sięgające kostek. W późniejszym okresie ciało zmarłego owijano w całun, co najprawdopodobniej miało także miejsce w przypadku pochowanej kobiety. Ciało mogło być także obmyte wodą i winem, a także namaszczone oliwą z oliwek. Jednak nie wiadomo, czy z oliwą mieszano wonne substancje. Na mumii znaleziono także ślady styraksu (wonnej żywicy z gatunku ambrowca Liquidambar orientalis stosowanej w starożytności jako kadzidło).

- Nigdy wcześniej takie substancje balsamujące nie zostały znalezione dla tego okresu - powiedziała LiveScience Christina Papageorgopoulou, współpracowniczka Rühliego z Uniwersytetu w Zurychu, która wykonała większość z analiz i wstępnych studiów nad mumią, po tym jak zainteresowała się sarkofagiem dwa lata temu. - Jak dotychczas, tylko historyczne źródła pisane sugerowały, że wybrani ludzie byli balsamowani w rzymskiej Grecji.
- Technologia mumifikacji była dość wyrafinowana” – wyjaśniał w serwisie Discovery News dr Rühli. -  Znaleźliśmy różne chemiczne związki, głównie pochodzące z olejów. Były tam także przyprawy. Wygląda na to, że technika mumifikacji została częściowo przejęta od Egipcjan.
Mimo że nie ma źródeł pisanych, które zaświadczałyby, że Grecy stosowali mumifikację, wiadomo, że mieli oni zaawansowaną wiedzę z dziedziny farmaceutyki i chemii. Na pewno wiedzieli jak ekstrahować esencjonalne olejki i żywice z najróżniejszych roślin. Zdawali sobie sprawę z antybakteryjnych i dezynfekujących właściwości roślin i, choć nie wiedzieli, co przenosi choroby, to stosowali środki, które niszczyły drobnoustroje. Zaświadczają to pisma starożytnych lekarzy, jak Hipokrates (żyjący na przełomie V i IV wieku p.n.e.), czy farmaceutów, jak Dioskorides Pedanios, żyjący w I w. n.e. autor jednego z najsłynniejszych zielników starożytności. Grecy znali także egipskie metody mumifikacji, które dość szczegółowo opisali tacy starożytni historycy, jak Herodot, Diodor Sycylijski, Strabon czy Pliniusz Starszy.
Badania greckiej mumii są częścią Swiss Mummy Project, którego celem jest zebranie informacji o życiu i śmierci, jak również o pośmiertnych przemianach takich jak np. balsamowanie zwłok historycznych mumii przez zastosowanie metod, które nie naruszają ich tkanek.

Obcy wynalazek

Balsamowanie zwłok było znane w świecie grecko-rzymskim, jednak traktowano je jako zwyczaj cudzoziemski i rzadko praktykowano. Niektóre wyjątki zostały zanotowane przez antycznych pisarzy. Na przykład Tacyt wspomina, że cesarzowa Poppea (żona cesarza Nerona, zmarła w 65 roku n.e.) nie została poddana kremacji, ale zabalsamowana. Podobny przypadek takiego pochówku, być może efekt zachcianek któregoś cesarza, odkryto w 1964 roku w pobliżu Via Cassia na przedmieściach Rzymu. Ten pochówek, który wydawał się mieć miejsce w połowie II wieku naszej ery, zawierał zmumifikowane i świetnie zachowane ciało dziewczynki w wieku około siedmiu czy ośmiu lat, która, jak okazało się po odwinięciu mumii, cierpiała na krzywicę. Najprawdopodobniej dziewczynka zmarła z powodu gruźlicy. Dziewczynka nosiła naszyjnik, pierścionek i kolczyki. Przy niej umieszczono jej zabawki: lalkę z kości słoniowej i miniaturowe garnki. Ciało złożono w marmurowych sarkofagu ozdobionym scenami z polowań. Sugerowano, że dziecko było córką rzymskiego urzędnika stacjonującego w Egipcie, gdzie została zabalsamowana po czym przewieziona z powrotem do Rzymu na pogrzeb. Wiadomo jednak, że w Rzymie znajdowali się specjaliści od balsamowania zwłok, więc jest równie prawdopodobne, że dziewczynka została zmumifikowana właśnie tam.

Istnieją też inne dowody na to, że balsamowanie zwłok było praktykowane poza Egiptem, zarówno w Italii jak i w prowincjach. W okresie renesansu odkryto dwie mumie kobiet na Via Appia w pobliżu Rzymu. W Panonii (obecnie Węgry) znaleziono trzy mumie w Aquincum w latach 1912, 1929 i 1962, a także jedną w Carnuntum w 1939 roku i inną w Intercisa w roku 1963. W XVIII wieku znaleziono jedną mumię w pobliżu Riom (departament Puy-de-Dôme we Francji), obecnie znajdującą się w Muzeum Człowieka w Paryżu. Jest mało prawdopodobne, by wszystkie te mumie wykonano w Egipcie. Możliwe jest natomiast, że balsamistami byli egipscy kapłani, związani z lokalnymi świątyniami Izydy czy Serapisa, a ich klientami byli mieszkańcy Italii i prowincji, którzy byli wyznawcami tych egipskich kultów. Być może taka sama sytuacja zaszła w przypadku kobiety z muzeum w Salonikach.

Tytus Mikołajczak

W tekście wykorzystano także manuskrypt z wynikami badań zespołu Swiss Mummy Project, który zostanie opublikowany w Journal of Archaeological Science.

Słynna francuska pasja do wina prawdopodobnie jest efektem greckiej kolonizacji z VI wieku p.n.e. – uważają naukowcy z Cambridge.

Ich badania wskazują, że wytwórcy oryginalnego Côtes-du-Rhône są potomkami greckich kolonistów, którzy przybyli na południowe wybrzeża dzisiejszej Francji około 2500 lat temu. Dotąd uważano, że wino do Francji przynieśli ze sobą dopiero Rzymianie.

Profesor  Paul Cartledge z Uniwersytetu w Cambridge twierdzi, że największy światowy przemysł winny mógł rozwinąć się w odpowiedzi na zapotrzebowanie przybyszów z Grecji. To oni założyli przecież polis zwaną Massalia, która z czasem stała się Marsylią. Massalia była w VI wieku p.n.e. prężnym ośrodkiem handlowym, gdzie świat klasycznego antyku spotykał się z kulturą liguryjskich Celtów. Pobliskie Rhône stało się głównym ośrodkiem produkcji amfor, w których Grecy z Massalii przewozili nieznany lokalnym ludom napój ze sfermentowanych winogron. Prof. Cartledge uważa, że wino od razu zyskało popularność wśród sąsiadów Greków.

- Chociaż niektórzy badacze zgadzają się, że to Grecy rozprzestrzenili w Europie handel winem, inni uważają że do Francji zwyczaj picia wina przyszedł dopiero z Etruskami lub nawet Rzymianami – wyjasnia prof. Cartledge. Jednak odkrycia archeologiczna zdają się wspierać dłuższą chronologię wina we Francji.

- Grecy musieli żenić się z Liguryjkami, aby zapewnić przetrwanie Massalii. To oznacza wymiane dóbr i idei – mówi prof. Cartledge. – Po drugie posiadamy wiele dowodów na handel winem pochodzących już z osad Celtów, istniejących na długo przed nadejściem Rzymian – dowodzi.

O wcześniejszym występowaniu tego trunku pomiędzy Pirenejami i Łabą świadczy odkrycie chociażby olbrzymiego, brązowego kratera (naczynia) w Vix w Burgundii. Kiedyś należał prawdopodbnie do celtyckiej księżniczki.

(ew)