23 lutego 532 roku tysiące robotników przystąpiło do budowy kościoła Mądrości Bożej (bo tak brzmi polskie tłumaczenie greckiej nazwy "Hagia Sophia"). Świątynia - w 2020 roku przemieniona w meczet - istnieje do dziś i jest uznawana za jeden z najwspanialszych przykładów architektury chrześcijańskiej pierwszego tysiąclecia naszej ery.
Czerpał inspirację z rozmów z aniołami
W styczniu 532 roku Konstantynopol ogarnęło tzw. powstanie Nika, spowodowane stale rosnącymi podatkami i korupcją szerzącą się wśród urzędników cesarza Justyniana I Wielkiego. W wyniku rewolty spłonął pierwszy, drewniany budynek kościoła Mądrości Bożej ufundowany w IV wieku n.e. przez cesarza Konstantyna I Wielkiego i jego syna Konstancjusza II.
Konstantyn I Wielki. "Wszyscy jesteśmy jego spadkobiercami"
Wkrótce po stłumieniu powstania cesarz Justynian I Wielki zadecydował o wzniesieniu nowej świątyni, która doskonałością konstrukcji i bogactwem dekoracji miała przerosnąć wszystkie dotychczas istniejące kościoły. Władca powierzył budowę matematykowi i inżynierowi Antemiuszowi z Tralles oraz architektowi Izydorowi z Miletu, jednak sam – o czym wspomina historyk Prokopiusz z Cezarei w swoim dziele "O budowlach" – brał aktywny udział w planowaniu wyglądu świątyni. Legenda głosi, że władca czerpał inspiracje z rozmów, które prowadził z aniołami.
24:36 Kamienie mówią - aud. Katarzyny Kobyleckiej.mp3 Archeolożka prof. Elżbieta Jastrzębowska przybliża historię chrześcijaństwa w Cesarstwie Bizantyjskim i mówi, jak doszło do wzniesienia Hagii Sophii. Audycja Katarzyny Kobyleckiej z cyklu "Kamienie mówią" (PR, 16.06.1992)
Budowa kościoła trwała niespełna pięć lat. Uroczysta konsekracja Hagii Sophii odbyła się 27 grudnia 537 roku.
Niezwykłe wyzwanie architektoniczne
Hagia Sophia łączy w sobie cechy bazyliki (podłużnej budowli założonej na planie krzyża bądź prostokąta) - charakterystycznej dla kultury chrześcijańskiej kręgu łacińskiego - oraz założonej na planie koła budowli centralnej, szczególnie popularnej w kulturze chrześcijan wschodnich. Kościół mierzy ponad 55 metrów i składa się z trzech części: otoczonego kolumnadą (portykami) atrium, czyli dziedzińca poprzedzającego kościół, krytego przedsionka (narteksu) znajdującego się przy przedniej (frontowej) ścianie świątyni oraz z właściwej, trzynawowej bazyliki zwieńczonej masywną, kolistą kopułą, której średnica liczy około 31 metrów.
Wzniesienie tej śmiałej i nowatorskiej świątyni było poważnym zadaniem konstrukcyjnym - na świecie nie było drugiej tak monumentalnej budowli (pod względem wysokości górowały nad nią jedynie egipskie piramidy). Niektóre przyjęte wówczas rozwiązania nie sprostały jednak próbie czasu i trudnym warunkom atmosferycznym. W 558 roku runęła pierwotna kopuła, osłabiona licznymi trzęsieniami ziemi z lat wcześniejszych. Decyzję o jej odbudowie podjęto w 563 roku, a prace nadzorował wówczas Izydor Młodszy, bratanek Izydora z Miletu. Architekt zmienił pierwotny plan kopuły i wzmocnił jej konstrukcję – m.in. podwyższył ją o siedem metrów. Dzięki jego działaniom sklepienie świątyni wytrzymało aż do końca X wieku, gdy ponownie zburzyło je trzęsienie ziemi.
Wnętrze zamienionego na meczet kościoła Mądrości Bożej w Konstantynopolu. Zdjęcie pochodzi z 1933 roku. Źródło: NAC/Domena publiczna
Różnokolorowe marmury i złote mozaiki
Cesarz Justynian I Wielki nie szczędził środków na wyposażenie kościoła Mądrości Bożej. Do wykonania posadzki i kolumn wykorzystano najlepsze różnobarwne marmury specjalnie w tym celu sprowadzane z różnych zakątków świata: w tym między innymi znad morza Marmara. Ściany i sklepienie budowli ozdobiły liczne mozaiki, ułożone ze złotych i srebrnych elementów, przedstawiające postacie biblijne i historyczne: np. Maryję z Dzieciątkiem, Jezusa Chrystusa Pantokratora, Jana Chrzciciela oraz cesarzy Aleksandra i Aleksego Komnena. Odwiedzających zachwycały także misterne reliefy o motywach roślinnych i geometrycznych, oplatające wieńczące kolumny kapitele, arkady i gzymsy.
Przepych ten nie powinien jednak dziwić - Hagia Sophia przez dziesiątki lat była miejscem koronacji bizantyjskich cesarzy.
Justynian Wielki – przywrócić blask Cesarstwu
23:56 stambuł___fl 2902_tr_0-0_4259f69d[00].mp3 Orientalista prof. Maciej Popko mówi o zabytkach Stambułu, w tym również o Hagii Sophii. Audycja Elżbiety Struckiej z cyklu "Najsłynniejsze miasta świata". (PR, 23.08.1982)
Wiele dekoracji i pierwotnego wyposażenia kościoła nie zachowało się do naszych czasów. Niektóre skradziono, inne natomiast uległy zniszczeniu. Mozaiki na przykład ukryto pod licznymi warstwami gipsu i betonu jeszcze w połowie XV wieku, gdy Konstantynopol został zdobyty przez Turków osmańskich sułtana Mehmeda II i przemianowany na Stambuł, a kościół Mądrości Bożej przekształcono w meczet.
***
Zobacz także: Upadek Konstantynopola. Koniec Cesarstwa Wschodniego
***
Hagia Sophia pełniła funkcje islamskiej świątyni do 1935 roku, gdy współtwórca i pierwszy prezydent Republiki Turcji Mustafa Kemal Atatürk polecił, aby budynek został zamieniony w muzeum. W lipcu 2020 roku sąd administracyjny Turcji unieważnił jednak tę decyzję, a Hagia Sophia ponownie stała się meczetem.
jb