Dawne księgi

Pierwsze, średniowieczne księgi powstawały długimi latami. Czasem napisanie jednej trwało nawet całe życie kronikarza.

 

Pierwsze, średniowieczne księgi powstawały długimi latami. Czasem napisanie jednej trwało nawet całe życie kronikarza. Pisano je ręcznie i oprawiano w drewniane okładki. Czytano je zatem dosłownie od deski do deski.

 

Średniowieczne księgi, które zachowały się do dziś, to przede wszystkim kroniki oraz roczniki. Opisują głównie ważne wydarzenia, uznawane ówcześnie za cuda, a także modlitwy, pieśni czy kalendarz świąt.

 

Jedną z cenniejszych średniowiecznych ksiąg jest „Złota bulla języka polskiego” Innocentego II z XII wieku. Została tak nazwana, ponieważ zawiera ponad 400 pojedynczych polskich słów z tamtych czasów. Równie istotną dla polskiego dziedzictwa kulturowego i historycznego jest Księga Henrykowska. To najstarsza księga, w której pojawia się pierwsze całe zdanie napisane w języku polskim. „Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj”, co w dzisiejszym tłumaczeniu oznaczałoby mniej więcej tyle, co „daj, ja będę mełł, a ty odpocznij”.

 

Pergaminowe karty pierwszych ksiąg robiono ze skóry jagniąt. „Skórę tę przygotowywano tak, by była gładka i jasna. Moczono ją w kwasie, bielono kredą i wygładzano pumeksem. Najlepszy pergamin uzyskiwano ze skóry jagniąt nienarodzonych, ten był najdelikatniejszy” - mówi Joanna Kołacińska z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, koordynator działań tej placówki na Pikniku Naukowym Polskiego Radia BIS, dodając, że tak przygotowany pergamin składano na 4 części, zszywano i oprawiano w sztywna oprawę. Najczęściej robiono ją z drewnianych desek, które zszywano skórą. Okładka księgi zdobiona była często drogocennymi kamieniami, kością słoniową lub elementami blaszanymi. Wszelkie prace, związane z przygotowywaniem księgi, wykonywano w skryptorium.

 

Do pisania używano pióra gęsiego lub łabędziego. Ważne przy robieniu pióra było jego precyzyjne obcięcie, które dopasowywano do różnych grubości pergaminu. Za najlepsze uważano pióra, pochodzące z lewego skrzydła ptasiego, ponieważ jego profil pasował do ludzkiej dłoni. Pióra podcinano z obu stron tak, aby górna jego część nie zasłaniała kart piszącemu. Do usuwania błędów używane były nożyki, którymi zeskrobywano pomyłki.

 

Linie, które wyznaczały dukt pisma, robiono przy pomocy ołowianych rysików (patyczki odlane z ołowiu) i używano je tak, jak dzisiejsze ołówki. Inkaust robiono z kory brzozowej. Do jego wykonywania potrzebny był głównie kwas solny, wino i ocet. Korę moczono w kwasie, dodawano wino oraz ocet. Następnie mikstura była gotowana do czasu osiągnięcia odpowiedniej gęstości. Tak zrobiony tusz zachowywał swe właściwości przez kolejne tysiąclecia.

 

Jedną z najcenniejszych średniowiecznych ksiąg Polski jest Purpurowy Kodeks, który przywieziono do Krakowa w XI wieku. Litery tej księgi pisano srebrem na pergaminie zabarwionym na purpurowo. Inne to Złoty Kodeks Pułtuski ze złotymi literami na purpurowym tle oraz Ewangeliarz Gnieźnieński, zapisany złotem, przywieziony na ziemie Polskie z Czech w XI wieku.

 

Pierwsze księgi Polski znajdują się obecnie w zbiorach największych polskich muzeów i uczelni. Ich reprinty i kopie będzie można zobaczyć na 11. Pikniku Naukowym Polskiego Radia BIS. Najmłodsi uczestnicy imprezy będą mogli wziąć udział w nauce pisania średniowiecznych liter. Wystawę oraz zajęcia „Średniowieczne skryptorium” przygotowało Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie.

  

Joanna Paszkowska

 

 O dawnych księgach i sztuce ich tworzenia mówi Joanna Kołacińska z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie - mp3 (2,51 MB).

Zapraszamy na Piknik Naukowy Polskiego Radia BIS w sobotę, 26 maja, na Rynek Nowego Miasta oraz Podzamcze w Warszawie.