Pochodzenie starożytnych cywilizacji stworzonych przez tajemnicze ludy jak Etruskowie czy Minojczycy wciąż budzi dyskusje wśród naukowców. Wykorzystywane analizy źródłowe prowadzą do niejednoznacznych wniosków. Na pomoc przychodzi współczesna medycyna, a wraz z nią coraz bardziej zaawansowane badania, pozwalające odpowiedzieć na coraz więcej pytań. Odpowiedzi tych dostarczają na przykład badania DNA.
Skąd Etruskowie?
Etruskowie stworzyli w północnej części Italii cywilizację, której rozwój datuje się na okres pomiędzy VIII a IV w. p.n.e. Starożytni Rzymianie bardzo wiele zawdzięczali kulturze etruskiej, ale to właśnie oni stali się przyczyną upadku tej kultury. Mimo że wiemy coraz więcej o tej wspaniałej cywilizacji, to kwestia pochodzenia jej twórców wciąż stanowi zagadkę.
Istnieje kilka teorii dotyczących pochodzenia Etrusków. Jedna z nich mówi, że pierwsi Etruskowie przybyli z Anatolii (Azji Mniejszej, dzisiejszej Turcji), jak między innymi twierdził grecki historyk Herodot. Według innej teorii, głoszonej przez innego greckiego historyka, Dionizjosa z Halikarnasu, Etruskowie mieli stanowić ludność autochtoniczną. Archeolodzy bardziej przychylni drugiej teorii, łączą dodatkowo pochodzenie Etrusków z włoską kulturą archeologiczną Villanova. Kolejna teoria zakłada pojawienie się Etrusków w Italii wraz z migracjami tzw. Ludów Morza około XII w. p.n.e., które to przybyły na Bliski Wschód, powodując olbrzymie zamieszanie, wojny i upadek starych imperiów. Teorie o wschodnich korzeniach Etrusków potwierdzają ślady podobnego do etruskiego starożytnego języka używanego na greckiej wyspie Lemnos.
Wiele etruskich miast było zamieszkiwanych nieprzerwanie od czasu epoki żelaza. Chociaż Etruskowie zapożyczyli alfabet od Greków, język, który nim zapisywali, nie miał z greckim nic wspólnego. Wiadomo, że etruski rozwinął się na długo zanim Etruskowie zaczęli go zapisywać około 800 r. p.n.e. Co więcej, język ten nie należy do rodziny języków indoeuropejskich, tak jak języki sąsiadujących z Etruskami ludów, na przykład łacina czy grecki. Jak mówi Rex Wallace, specjalista od języka etruskiego z Uniwersytetu w Massachusetts, choć język inskrypcji z wyspy Lemnos wydaje się być podobny do etruskiego, to nie wiadomo, czy etruski wyewoluował z lemnijskiego, czy na odwrót.
W 1885 odkryto inskrypcję zapisaną w języku proto-greckim na wyspie Lemnos, datowaną na około VI wiek p.n.e. wykazującą wiele podobieństw z językiem etruskim. Teoria Herodota, krytykowana przez wielu historyków, mówi, że etruscy imigranci przybyli właśnie z rejonu Lidii (obecnie zachodnia Turcja) i dopłynęli do Umbrii we Włoszech. Herodot napisał, że po 18-letnim głodzie w Lidii tamtejszy król podzielił swój lud na dwie części, jedną z nich wysyłając pod dowództwem swego syna Tyrrenosa na poszukiwanie innego miejsca, w którym mogliby wieść szczęśliwe życie. Od imienia królewskiego syna nazwano ich Tyrrenami. Niektórzy badacze uważają, że grobowce odkryte w Lidii są niezwykle podobne do Etruskich.
Krewniacy z Azji
Niedawno zespół włoskich naukowców pod kierownictwem profesora Alberto Piazzy przebadał genetyczne próbki ludności pochodzącej z dzisiejszej Toskanii (którą zamieszkiwali niegdyś Etruskowie, stąd też pochodzi nazwa krainy) zamieszkującej miejscowości Murlo, Volterra i Casentino należące do jednych z najważniejszych miast etruskich. Zespół przebadał mitochondrialne DNA pochodzące od członków tej populacji, która mogła nie zmienić się wiele od czasów etruskich. Badania te pozwalają na wskazanie pochodzenia geograficznego, dzięki nim znaleziono ślady lokalnych mutacji genów pochodzących z Afryki, Europy i Azji.
Następnie zbadane próbki zostały porównane z DNA mężczyzn pochodzących z północnych Włoch, południowych Bałkanów, wyspy Lemnos, Turcji oraz Sycylii i Sardynii. Próbki pochodzące z Murlo oraz Volterra były najbliższe tym pochodzącym z Bliskiego Wschodu, bliższe niż te z innych regionów Włoch. Zwłaszcza w Murlo jeden wariant genetyczny jest wspólny tylko z ludnością z Turcji. Ponadto niektóre toskańskie próbki ukazują bliskie pokrewieństwo z tymi z wyspy Lemnos. Co ciekawe, także kod genetyczny bydła do dzisiaj żyjącego w Toskanii wiedzie do ich bliskich krewnych w Anatolii. Ten typ bydła nie występuje w innych rejonach Italii, ani nawet w Europie. Jeśli wierzyć Herodotowi, przodkowie Etrusków migrujący z Azji Mniejszej zabrali ze sobą wszystko, co było im potrzebne do rozpoczęcia nowego życia, w tym i bydło.
Profesor Piazza uważa, że jego zespół potwierdził pogląd Herodota piszącego, że Etruskowie przybyli ze starożytnej Lidii. Jednakże, by zdobyć stuprocentową pewność, zespół pracuje nad porównaniem próbek DNA współczesnych Toskańczyków z DNA Etrusków. Poważną przeszkodą może okazać się sam starożytny materiał genetyczny. Etruskie DNA pochodzi głównie ze znalezionych w etruskich grobach kości, które nie były dobrze przechowywane, stąd mogły zostać zanieczyszczone współczesnym DNA.
Zasugerowane już w starożytności przez Herodota i Tukidydesa pochodzenie Etrusków z Azji Mniejszej staje się dziś kwestią na nowo dyskutowaną. Podobieństwo kodu genetycznego próbek z Toskanii i z Anatolii może prowadzić do konkluzji, że Etruskowie przybyli z tamtych rejonów. Inna tajemnicza cywilizacja Morza Egejskiego, Minojczycy, także może pochodzić z tego samego regionu. Badania genetyczne dowodzą, że Minojczycy mogli przybyć z Anatolii.
Skąd Minojczycy?
Minojczycy stworzyli starożytną cywilizację rozwijającą się w okresie od około 2700 do 1450 r. p.n.e., której centrum była Kreta. Znamy ich głównie ze wznoszenia spektakularnych pałaców i stworzenia imperium morskiego obejmującego obszar Morza Egejskiego. Nazwa „Minojczycy” została stworzona przez brytyjskiego archeologa Sir Arthura Evansa od imienia mitycznego króla Krety, Minosa. Mit o królu Minosie związany jest z labiryntem, który, zdaniem Evansa, mieścił się w pałacu w Knossos, centrum cywilizacji minojskiej. Nie wiemy, jak Minojczycy sami siebie nazywali - czasami identyfikuje się ich z ludem zwanym przez Egipcjan Keftiu, lub przez Semitów Kaftor. Mimo że nie znamy nawet nazwy, jaką Minojczycy sami sobie nadali, wszystko wskazuje na to, że poznamy miejsce ich pochodzenia.
Badania prowadzone przez międzynarodowy zespół badaczy pochodzących z Grecji, USA, Rosji oraz Turcji wykazał, że ludność tworząca cywilizację minojską zamieszkująca w starożytności Kretę i pobliskie wyspy pochodziła z Anatolii. Wnioski te zostały przedstawione po analizie DNA 193 osób zamieszkujących Kretę i 171 z dawnych neolitycznych kolonii z centralnej i północnej Grecji. Wszystko wskazuje na to, że neolityczna populacja przybyła do Grecji przez morze z Anatolii, a także z dzisiejszego Iranu, Iraku i Syrii, a nie z Afryki, jak utrzymywali niektórzy badacze. Teorię o afrykańskim pochodzeniu Minojczyków szczególnie propagował amerykański uczony Martin Bernal, który sądzi, że cywilizacja klasycznej Grecji ma korzenie afro-azjatyckie.
Analiza DNA wskazuje, że przybycie neolitycznych ludzi do Grecji z Anatolii zbiegło sie z rozwojem społeczno-kulturowym, który doprowadził do powstania cywilizacji minojskiej, twierdzi profesor Constantinos Triantafyllidis z Uniwersytetu Arystotelesa w Tesalonikach. - Do tej pory mieliśmy tylko dowody archeologiczne – mówi – teraz mamy także dane genetyczne i jesteśmy w stanie datować DNA.
Do niedawna badacze wiązali upadek cywilizacji minojskiej z gigantyczną erupcją wulkanu na wyspie Tera (Santoryn) na Morzu Egejskim. Uważano, że eksplozja spowodowała gwałtowne tsunami, które zniszczyło porty na Krecie. Ponadto eksplozja wyrzuciła do atmosfery tysiące ton popiołu i pumeksu, powodując zmiany klimatyczne i prowadząc do niepowodzenia w uprawach w regionie. Cześć z tych badań bywa poddawana w wątpliwość, a obecnie wybuch wulkanu na Terze datuje się na lata pomiędzy 1627-1600 p.n.e., a więc na ponad sto lat przed upadkiem cywilizacji minojskiej. Stąd najbardziej prawdopodobna wersja wydarzeń mówi, że erupcja spowodowała olbrzymie zniszczenia portów i floty minojskiej. Jako że Minojczycy byli zależni od morza, to z kolei zaowocowało poważnym kryzysem ekonomicznym i powolnym upadkiem cywilizacji stworzonej przez przybyszów z Anatolii. Słabość tę wykorzystali Mykeńczycy, nowa potęga na Morzu Egejskim, którzy zdobyli Kretę około 1450 r. p.n.e.
Nie sposób nie przecenić badań materiału genetycznego, które pozwalają na coraz to nowe, często zaskakujące rozwiązania zagadkowych kwestii. Lata archeologicznych, filologicznych i historycznych dociekań pozwalały na różne hipotezy, których weryfikacja dokonuje się poprzez badania laboratoryjne. W danym przypadku wykorzystanie nowoczesnych metod badawczych pokazało, że zarówno Minojczycy, jak i Etruskowie byli najprawdopodobniej przybyszami z tych samych regionów. Zapewne warto poczekać, co przyniosą następne badania.
Aleksandra Hallmann
Na podstawie: Kathimerini i New York Times
