Pustynia Błędowska wciąż zmienia swoje oblicze. Jej pierwsza twarz narodziła się w sposób naturalny, kolejne stworzył człowiek i jego działania. Ingerując i odpowiadając na własne potrzeby, zmienił ją i dziś jej piaszczyste tereny gwałtownie zarastają roślinnością. Być może już za kilkadziesiąt lat polska pustynia będzie tylko wspomnieniem.
Geologiczny początek Pustyni Błędowskiej sięga czasów epoki lodowcowej. Ogromny obszar piaszczysty, pokrywający pustynię, był pozostałością po topniejących lodowcach. Po zakończeniu ostatniego zlodowacenia (ok. 10 tys. lat temu), na skutek ocieplania się klimatu, obszar Pustyni Błędowksiej został całkowiecie pokryty lasem, nie pozostawiając śladów po terenach piaszczystych. Kolejne jej metamorfozy związane były już z działalnością człowieka.
Około XIII wieku rozpoczęło się na terenie pustyni, eksploatowanie kruszców w poszukiwaniu srebra, cynku i ołowiu. Do przeróbki tych rud oraz do obudowy kopalni potrzebne było drewno. W tym właśnie celu wyrąbano drzewa Pustyni Błędowskiej. Owo wylesienie spowodowało zmiany w glebie, doprowadzając do jej zanikania. Ta działalność oraz znajdujące sie pod piaskami jurajskie skały wapienne o licznych kanałach przepuszczały wodę, przyspieszając jednocześnie proces obniżania się poziomu wód gruntowych. Ostatecznie, tereny te. stanowiąc trudne warunki dla życia roslin, zaczęły zmieniać się w obszary typowo pustynne.
Ślady wojny
W okresie międzywojennym oraz po wojnie tereny Pustyni Błędowskiej wykorzystano do utworzenia poligonu wojskowego. Wojska niemieckie, a potem takze polskie, wykonywały tu próby lotnicze łącznie z bombardowaniem. Dziś tereny poligonów zajmują m.in polscy komandosi, a pozostałością po dawnych ćwiczeniach są liczne bunkry oraz niewypały.
Po drugiej wojnie światowej Pustynia Błędowska ponownie stała sie przedmiotem eksploatacji. Rozwijające się w owym czasie górnictwo węglowe wymagało pobierania piasku pustynnego jaku materiału podsadzkowego. Wypałniano nim przestrzeń, powstałą po wydobyciu węgla. To zapobiegało opadaniu ziemi nad kopalnianymi tunelami. Piasek wywożono z pustyni wybudowaną specjalnie do tego celu kolejką.
Ekspansywny las
Najbardziej degradacyjne dla pustynnych terenów błędowskich były, zdaniem profesora Piotra Roniewicza, geologa z Uniwersytetu Warszawskiego, lata powojenne, kiedy to obszary piaszczyste zalesiono. Obecność drzew, krzewów i innych roślin przystosowanych do życia w trudnych warunkach miały początkowo ustabilizować ruch piasku, niekorzystnie wpływający na okoliczne fabryki. Posadzone początkowo tylko na obrzerzach pustyni wierzby kaspijskie szybko opanowały pustynię i dzi jej piaszczyste tereny to zaledwie 24 do 30 km, a przeciętna grubośc piasku wynosi około 18 metrów.
Prof. Piotr Roniewicz podkresla, że jeżeli tempo wzrostu lasu będzie takie, jak przez ostatnie dwadzieścia lat, kiedy to pustynia zmniejszyła sie o 1/3, to za kilkadziesiąt lat piaski Pustyni Błedowskiej będą już tylko wspomnieniem. Rodzi się zatem pytanie: czy potraktować ją jako zabytek przyrody i nie przeszkadzać roślinności w rozrastaniu się, czy może walczyć z lasem i przywrócić pysyuni jej pierwotny kształt?
W wielu miejscach polskiej pustyni znajdują się rezerwaty i fragmenty parków krajobrazowych. Ich celem jest zachowanie pustynego charakteru krajobrazu, jaki jeszcze zachował się w tych jej częściach. Ciekawym elementem są także sąsiadujące z pustynią, skałki jurajskie.
Pustynna roślinność
Niektóre obszary Pustyni Błędowskiej porastają rośliny typowo pustynne, czyli takie, które rosną na pustyniach klimatycznych o obszarach piaszczystych, niepokrytych roślinnością. Są tam jednak także tereny o nieco rozwniętej roślinności - aż po tereny leśne.
Pustynia Błędowska podzielona jest na dwie cześci, północną i południową. Między nimi przepływa rzeka Biała Przemsza o jasnym, piaszczystym dnie. Tylko wzdłuż jej nurtu rosną rośliny nieprzystosowane do życia na pustyni. Na pozostałych terenach znaleźć można głównie rośliny piaskowe, odporne na trudne warunki. Obecnie, zdaniem prof. Bogdana Zemanka z Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, rośliny pustynne przegrywają walkę z drzewami. Rośliny drzewiaste bowiem powodują brak dostępu do promieni słonecznych, niezbędnych do życia roślin piaszczystych. Dziś w miejscu muraw piaskowych wciąż powstają nowe zarośla i pustynia powoli zanika.
Na części piaszczystej występuje duży kontrast roślinności. Na bardzo krótkim dystansie zaobserwować można dużą różnorodność roślinną. Część północna pustyni jest lepiej zachowana pod względem roślinności, w części południowej przeważają zaś tereny leśne.
Charakterystyczna dla terenów pustynych jest trawa. Na Pustyni Błedowskiej rośnie szczotkicha siwa, trawa kępkowa o siwych liściach, pokrytych woskowym nalotem. Nalot ten chroni ją przed utratą wilgoci. Rośnie też kostrzewa czerwona, również bardzo odporna na trudne warunki, o wyraźnie igiełkowatych listkach. Oprócz traw trwałych, na terenie pustyni pojawiają się także rośliny roczne, istniejące tylko w porze najwiekszej wilgotności gleby, np. wiosną. Należy do nich m.in. chroszcz. Porą letnią, co podkreśla Wojciech Kudła, dr nauk przyrodniczych Uniwersytetu Jagiellońskiego, ogromną ozdobą pustyni są kwitnące na czerwono macierzanki. Charakterystyczna dla terenów pustyni jest także wierzba piaskowa, występująca w kępkach i mająca wąskie liście, oraz wierzba z Kaukazu, o charakterystycznym, niebieskim nalocie, pokrywającym łodygi.
Raki i bobry na pustyni
Jeszcze dziesięć lat temu w Białej Przemszy można było spotkać raki, a od strony Dąbrowy Górniczej Pustynię zamieszkiwały bobry. Charakterystycznymi ptakami żyjącymi na Pustyni Błędowskiej są żurawie, bociany czarne i białe, dzięcioły zielone i czarne oraz zimorodki. Ponadto Pustynia gości również przedstawicieli gadów: żmiję zygzakowatą, zaskrońca, a także jaszczurkę zwinkę i żywododną. Ponad nimi lataja motyle, m.in. skalniki czy pazie królowej.
Ciekawym turystycznie elementem pustyni są liczne szlaki turystyczne, piesze, rowerowe oraz przeznaczonych do jazdy konnej. Są także wytyczone ścieżki ekologiczne, pokazujące roślinność oraz oazy piaszczyste i skałki jurajskie.
Prawdziwa fatamorgana
Na terenie Pustyni Błędowskiej zdarza się zjawisko mirażu – fatamorgany. Dochodzi do niego wówczas, gdy rozgrzany piasek powoduje drgania powietrza, znajdującego się ponad nim. Prosta forma tego zjawiska powoduje złudzenie falujacego powietrza. Dalszy jego rozwoj powoduje złudzenie widzenia rzeczy, których nie ma – np. wody czy oazy. Zjawiska te były najbardziej widoczne w okresie powojennym, kiedy powierzchnia piaszczysta, a więc i masa rozgrzanego powietrza, były dużo większe.
Warto dodać, że Pustynia Błędowska nazywana jest wielką osobliwością przyrodniczą, ponieważ zachodzą na niej procesy typowe dla pustyni, mimo iż nie leży ona w strefie klimatycznej pustyni. Niektóre jej obszary, objęte są programem Natura 2000.
Joanna Paszkowska
POSŁUCHAJ AUDYCJI - mp3 (36,53 MB)
