Czytaj także

Przełomowy gwizd

Ostatnia aktualizacja: 12.12.2008 14:43

Gwizdy orangutanów otwierają nowy rozdział w studiach nad początkami ludzkiej mowy.

Naukowcy od lat spierają się, kiedy człowiek przemówił po raz pierwszy. Zastanawiają się także, co stało u podstaw tej niezwykłej umiejętności, która potem dała nam Szekspira i Mickiewicza. Najnowsze badania prymatologów zwracają naszą uwagę na… gwizdy.

Przez wieki ludzie zwykli gwizdać na wszystko – od przywoływania zwierząt po gwizdanie dla sztuki. Badacze wielkich małp wykorzystują świszczące umiejętności naszych ewolucyjnych krewniaków, aby zrozumieć ewolucję mowy i nauki.

Bonnie, która gwiżdże

W najnowszym numerze czasopisma prymatologicznego Primates dr Serge Wich i jego współpracownicy z Great Ape Trust przytaczają dowody na to, że orangutany naśladują dźwięki innych gatunków, nie będąc wcześniej w żaden sposób wytresowane. Uwagę naukowców zwróciła Bonnie, 30-letnia orangutanica z ogrodu zoologicznego w Waszyngtonie. Zaczęła ona gwizdać, słysząc gwizdy opiekuna zwierząt – a warto wiedzieć, że gwizdy nie znajdują się w tradycyjnym repertuarze małp, stanowiąc raczej dźwięki charakterystyczne dla człowieka.

- To niezwykle ważne odkrycie, ponieważ dostarcza nam przykładu mechanizmu niezwykłego użycia dźwięku w kontaktach między populacjami dzikich orangutanów – mówi dr Serge Wich. – Co więcej, stanowi to wyraźny dowód przeciwko ustalonej od dawna opinii, że naczelne mają ściśle określony zasób dźwięków, który nie pozostaje pod ich wolitywną kontrolą. Okazuje się, że małpy są zdolne do nauki nowych dźwięków i używania ich według własnego uznania, co otwiera nowe perspektywy w badaniach początków ewolucji ludzkiej mowy – dodaje naukowiec. Dotąd wierzono, że dźwięki, jakie wydają orangutany, są czysto emocjonalne i zależą od bieżącej chwili – są np. krzykami ostrzegawczymi, kiedy na ich stado napada jakiś drapieżnik.

Zobacz, jak gwiżdże Bonnie.

Już wcześniejsze badania wykazały, że orangutany i szympansy są zdolne do wydawania dźwięków leżących poza ich zwykłym gatunkowym repertuarem – ale było tak tylko pod wpływem tresury. Bonnie tymczasem nauczyła się gwizdać sama. Sama możliwość “małpowania” człowieka także nie była dla badaczy niczym nowym – naczelne nie raz pokazywały, że są w stanie naśladować fizyczne ruchy ludzi. W tym wypadku jednak, znowu, Bonnie wykazała umiejętności w nowym, niespotykanym dotąd kierunku. Samica gwizdała zresztą, nie oczekując w zamian żadnej nagrody. Potrafiła także zagwizdać na życzenie naukowców, co było kolejnym dowodem na to, że w pełni kontroluje niespotykany dźwięk. Wszystko to wskazuje, że zdolności naśladowcze naczelnych są dużo większe niż wcześniej sądziliśmy, uważa dr Wich.

W artykule, który opublikowali badacze z Great Ape Trust, znajdziemy także anegdotę związaną z dawną “współlokatorką” Bonnie, orangutanicą Indah. Dwie samice mieszkały razem w zoo w Waszyngtonie. Okazało się, że także Indah potrafiła gwizdać, ale zaczęła to robić później niż Bonnie (pierwsze gwizdy Bonnie odnotowano już w latach 80. XX wieku). Niestety, Indah zdechła zanim naukowcy mogli nagrać jej popisy. Wszystko wskazuje jednak na to, że nauczyła się gwizdać od Bonnie.

Kanzi, Nim i Washoe

Wszystkie te dane współgrają z badaniami, jakie prowadzone są obecnie nad dzikimi populacjami orangutanów. Studia dra van Schaika wykazały, że różne populacje orangutanów z tego samego rejonu wykonują różne dźwięki podczas wykonywania określonych czynności – za każdym razem dźwięki te są jednak ściśle powiązane z daną aktywnością i charakterystyczne. Wszystko wskazuje więc na to, że nie są to odgłosy uwarunkowane genetycznie czy spowodowane zamieszkiwaniem przez orangutany innych nisz ekologicznych. Wygląda na to, że grupa imituje konkretny dźwięk wydany przez jednego orangutana, ponieważ ma on wówczas do spełnienia konkretną funkcję. – To wszystko sugeruje, że dźwięki, których orangutany uczą się w stanie naturalnym, nie są uwarunkowane czysto genetycznie czy ekologicznie – komentuje Wich. – Co więcej, świadczy to, że są wstanie uczyć się dźwięków i używać ich według uznania.

Nie zapominajmy, że badania nad Bonnie i jej dzikimi ziomkami to nie pierwsze studia nad językowymi możliwościami naczelnych. Światem prymatologów już w latach 70. XX wieku wstrząsnęły badania, podczas których szeregu słów wchodzących w skład amerykańskiego języka migowego nauczyła się np. szympansica Washoe. Co więcej, Washoe przekazała część swoich umiejętności przybranemu synowi, Loulisowi. Po Washoe gwiazdą światowej prymatologii stał się Nim Chimpsky, szympans, który nauczył się 125 znaków, aby za ich pomocą przekazywać różne sensy. Niestety, naukowcom nie udało się wykazać, aby Nim powiedział coś „od siebie” – raczej reagował tylko wyuczonymi sekwencjami na określone konteksty. W 90. XX wieku ważne były badania, które dr Sue Savage-Rumbaugh, pionierka na tym polu, prowadziła z szympansem bonobo o wdzięcznym imieniu Kanzi. Kanzi należał do większej grupy szympansów, dzisiaj żyjących w Great Ape Trust. Savage-Rumbaugh sprawdzała, czy wokalizacje Kanzi’ego i jego ziomków różniły się od wokalizacji innych grup szympansów. W 2004 roku badaczka próbowała z kolei nauczyć Kanzi’ego naśladować mowę człowieka. Już ówczesne studia zwrócił uwagę prymatologów, jak elastyczne są umiejętności naczelnych w zakresie naśladowania dźwięków. Badania zespołu dra Wicha ponownie wkraczają na tę drogę pasjonujących dociekań.

Eugeniusz Wiśniewski

Zobacz typowe doświadczenie z szympansem Kanzi - małpa wskazuje na obrazki, które odpowiadają konkretnym słowom:

Zobacz więcej na temat: mieszkanie van Waszyngton

Czytaj także

Dlaczego szympans nie mówi?

Ostatnia aktualizacja: 12.11.2009 14:14

Dlaczego szympansy nie mówią? Badacze podejrzewają, że odpowiedź tkwi w genie FOXP2.

Dlaczego szympansy nie mówią? Badacze podejrzewają, że odpowiedź tkwi w genie FOXP2.

Jeśli ten gen zmutuje, może sprawić, że człowiek nie może posługiwać się mową. Badacze z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles zbadali różnice w genie FOXP2 u ludzi i szympansów. Mogą one wyjaśniać, dlaczego my mówimy, a szympansy nie, chciaż dzielimy prawie 99 proc. genów.

Naukowcy z wielu dziedzin spieraja się o dokładny moment, w którym człowiek przemówił. Wielu badaczy opowiadało się za jednorazową mutacją genową, nie było jednak wiadomo, jaki gen mógłby być odpowiedzialny za rewolucyjną zdobycz, jaką jest mowa. Kandydatem staje się FOXP2.

Wyniki badań naukowów z UCLA ukazały się 11 listopada w „Nature”. Przenanalizowali oni ewolucję umysłu człowieka pod kątem stworzenia ewentualnej terapii zaburzeń mowy spotykanych podczas chorób takich jak schizofrenia czy autyzm. – Wcześniejsze badania sugerują, że kompozycja aminokwasów w ludzkim FOXP2 zmieniła się gwałtownie w tym samym momencie, kiedy ludzi zaczęli posługiwać się mową – mówi dr Daniel Geschwind z Katedry Genetyki Człowieka w UCLA. – Nasze badanie sprawdza, jakie skutki miała ta zamiana aminokwasów – wyjaśnia.

Okazało się, że ludzka i szympansia wersja FOXP2 nie tylko inaczej wygląda, ale także inaczej działa. Zasadniczo zadaniem tego genu jest włączanie i wyłączanie innych genów. Właśnie dlatego zespół badaczy postanowił zbadać, którymi genami i jak zarządza FOXP2. W tym celu stworzono mieszaninę komórek mózgu człowieka i zmarłego z naturalnych przyczyn szympansa, od którego pobrano je post mortem.

Naukowcy skupili się na ekspresji genów, czyli procesie, podczas którego DNA genu jest konwertowane na proteiny. Okazało się, że ludzkie i szympansie FOXP2 powodują zupełnie inne skutki, jeśli zastosować je do komórek człowieka. – FOXP2 uruchamia inne geny u człowieka, a inne u szympansa – konkluduje Geschwind. To zatem w różnicach genetycznych tkwi klucz do zrozumienia niezwykłych kognitywnych umiejętności człowieka.

Wyniki badań potwierdzają zatem, że zaburzenia mowy podczas chorób takich jak autyzm i schizofrenia mają podłoże genetyczne, a nie tylko psychosomatyczne. Jest już gen-kandydat, o którego oprzeć może sie ewentualna terapia chorych. Podobne analizy są niezbędne do zrozumienia genezy ludzkich umiejętności takich jak rozumowanie, percepcja czy intuicja. Także za nie mogą bowiem odpowiadać mutacje w pojedynczych genach.

(ew)

Zobacz więcej na temat: 11 listopada autyzm DNA kandydaci schizofrenia

Czytaj także

Naukowcy stworzą atlas "szympansich gestów". Dogadają się z małpami?

Ostatnia aktualizacja: 06.05.2011 21:14

Szympansy bardzo sprawnie porozumiewają się dzięki gestykulacji - do takiego wniosku doszli szkoccy naukowcy, którzy postanowili stworzyć katalog gestów tych małp.

Posłuchaj

00'54 Szkoccy naukowcy stworzą atlas szympansich gestów - relacja Rafała Motriuka (IAR)

więcej

Do tej pory było wiadomo, że szympansy porozumiewają się dzięki dźwiękom, i to nawet takim, które mają prymitywną strukturę - niczym bardzo prosty język. Znano też około 30 szympansich gestów.

Teraz naukowcy z Uniwersytetu St Andrews stwierdzili, że katalog gestów szympansów obejmuje aż 66 różnego rodzaju ruchów. Małpy potrafią na przykład przywoływać się gestem dłoni. Małe, rozpoczynając zabawę chwytają za rękę inne małe szympansy, a matka zdenerwowana na swoje dziecko szczerzy zęby.

Zoologowie podkreślają, że szympansy i ludzie są bardzo podobni. Spokrewnione z nami małpy używają narzędzi, patrolują granice swoich terytoriów i czasem zabijają członków wrogich grup. Bywa też, że adoptują zwierzęta z innych gatunków, a nawet... palą papierosy.

IAR,kk

Zobacz więcej na temat: NAUKA Szkocja NAUKA Szkocja IAR mali dzieci

Czytaj także

Szympansy w niewoli mają problemy psychiczne

Ostatnia aktualizacja: 05.07.2011 13:00

Zachowanie wielu szympansów w ZOO sugeruje, że nie są do końca normalne. Niewola ma wpływ na zdrowie psychiczne małp. Informuje o tym nowy numer PLoS One.

Co robią szympansy podejrzewane o zaburzenia osobowości? Między innymi samookaleczają się i zjadają własne fekalia. Takie objawy spotykane są także u chorych ludzi, ale nigdy u szympansów żyjących na wolności. - Zupełnie nienormalne zachowania są kojarzone z małpami żyjącymi w laboratoriach – mówi współautor najnowszych badań, Nicholas Newton-Fisher. Wiadomo, że tam warunki życia są bardzo ciężkie. - Zaskoczyło nas, że podobne natężenie abnormalnych zachowań zaobserwowaliśmy u szympansów żyjących w dobrych ogrodach zoologicznych. Stąd wniosek, że szympansy najprawdodpodbniej źle radzą sobie z niewolą w ogóle.

Newton-Fisher i jego koleżanka, Lucy Birkett, przebadali zachowania 40 szympansów z sześciu różnych ogrodół zoologicznych w USA i Wielkiej Brytanii. Były to zarówno ich własne obserwacje, jak i przeprowadzone przez innych naukowców i już opublikowane w branżowej prasie.

Małpy w ZOO były obserwowane przez dwa lata. Następnie dane zostały porównane z wynikami 1023-godzinnej obserwacji wolno żyjących szympansów z Ugandy.

Wszystkie szympansy, które były trzymane w niewoli, wykazywały nienormalne zachowania. Uderzały się w oczy i inne części ciała, uderzały o otaczające płaszczyzny, wyrywały sierść, piły mocz i robiły szereg innych rzeczy, które nie pojawiają się u ich krewnych na wolności .Co ciekawe, wszystkie poddane analizie ogrody zoologiczne należały do najlepszych, a szympansy były tam trzymane w najlepszych możliwych warunkach. Miały dla siebie specjalne pomieszczenia, karmiono je regularnie i miały zróżnicowaną dietę.

Wygląda na to, że dla tych niezwykle inteligentnych małp problemem jest sam fakt uwięzienia. - Pracowałem we wschodniej Afryce i obserwowałem na co dzień dziko żyjące szympansy – mówi Newton-Fisher. - Mając takie doświadczenia, ciężko mi oglądać szympansy w ZOO.

Naukowiec przyznaje, że małpy, które trafiają do ZOO, na ogół unikają dużo gorszego losu – laboratorium i handlu zwierzętami domowymi, na skutek którego trafiają w ręce niedoświadczonych i często bezwzględnych amatorów dzikiej przyrody. Często zostają przez ZOO od nich odkupione. Szympansy z takim doświadczeniem trudno byłoby wypuścić na wolność – szybko by zginęły. - Wolę, aby przetrzymywano je w możliwie najlepszych warunkach, niż usypiano – przyznaje Newton-Fisher. Badania wskazują także, że ogrody zoologiczne korzystnie wpływają na dziecięcą chęć do nauki. Po prostu są przydatne.

Coraz więcej badań pokazuje, że nasi najbliżsi żyjący kuzyni, szympansy, pod wieloma względami przypominają nas samych. Śmieją się, przeżywają żałobę, mogą nauczyć się podstaw języka, wreszcie - cierpią w niewoli. Pamiętajmy o tym, kiedy idziemy do ZOO.

(ew/Discovery News)

Zobacz więcej na temat: Afryka diety handel psychologia Uganda Wielka Brytania

Czytaj także

Szympans weźmie pod uwagę stan twojej wiedzy

Ostatnia aktualizacja: 05.01.2012 11:44

Kolejna ciekawostka ze świata szympansów. Okazuje się, że o niebezpieczeństwie uświadamiają tylko tych, którzy naprawdę tego potrzebują.

Szympansy uświadamiają tylko ignorantów

Żyjące na wolności szympansy, ostrzegając członków stada przed niebezpieczeństwem, nie strzępią języka na darmo. Zawsze biorą pod uwagę stan wiedzy innych osobników - czytamy na stronie "Current Biology".

Szympansy nie strzępią języka na darmo - ustalili badacze żyjących na wolności w Ugandzie małp. Dowiodło tego proste doświadczenie.

Na ścieżkach, którymi często przemykają szympansy, naukowcy podkładali sztuczne węże, a potem obserwowali reakcje małp. Kiedy jakiś szympans dostrzegł sztucznego węża, wydawał krzyk, by ostrzec znajdujących się najbliżej towarzyszy. Kiedy do grupki dołączały kolejne osobniki, także i one były ostrzegane charakterystycznym krzykiem, by żaden nie wszedł na groźnego gada - relacjonują badacze z Wielkiej Brytanii, Niemiec i Ugandy.

Ich odkrycie stanowi wyzwanie dla tezy, według której jedynie ludzie potrafią rozpoznawać u innych ignorancję i jej przeciwdziałać. Okazuje się bowiem, że również małpy umieją oceniać, jaka informacja jest dostępna innym, i na tej podstawie podejmują wybiórcze decyzje, co przekazać członkom stada. "Zdają się brać pod uwagę stan wiedzy innych - podkreśla Catherine Crockford z brytyjskiego University of St Andrews. - Z własnej inicjatywy wydają ostrzegawcze dźwięki, aby poinformować o niebezpieczeństwie małpy, które nic nie wiedzą".

Badacze zauważają też, że szympansy wydają odgłosy z powodów prospołecznych - starają się informować inne o zagrożeniu.

Odkrycie to nabiera znaczenia w kontekście dyskusji na temat roli różnych doświadczeń, np. zmysłowych, w ewolucji języka. "Niektórzy dowodzą, że kluczowy etap tej ewolucji nastąpił, gdy poszczególne osobniki zaczęły wydawać odgłosy, których celem było informowanie, a przez to - zmniejszenie ignorancji innych" - mówi Crockford. Nowe obserwacje pokazują, że - jak napisali naukowcy -"u szympansów widać więcej +podstawowych elementów+ niezbędnych do rozruchu tak złożonej komunikacji, niż sądziliśmy".

Ważne jest też to, że obserwacje dotyczą szympansów żyjących na wolności - dodaje Crockford, które "robią to, co jest najbardziej właściwe w ich ekologicznym otoczeniu".

Dowiodło tego proste doświadczenie. Na ścieżkach, którymi często przemykają szympansy, naukowcy podkładali sztuczne węże, a potem obserwowali reakcje małp. Kiedy jakiś szympans dostrzegł sztucznego węża, wydawał krzyk, by ostrzec znajdujących się najbliżej towarzyszy. Kiedy do grupki dołączały kolejne osobniki, także i one były ostrzegane charakterystycznym krzykiem, by żaden nie wszedł na groźnego gada - relacjonują badacze z Wielkiej Brytanii, Niemiec i Ugandy.

- Zdają się brać pod uwagę stan wiedzy innych - podkreśla Catherine Crockford z brytyjskiego University of St Andrews. - Z własnej inicjatywy wydają ostrzegawcze dźwięki, aby poinformować o niebezpieczeństwie małpy, które nic nie wiedzą.

Badacze zauważają też, że szympansy wydają odgłosy z powodów prospołecznych - starają się informować inne o zagrożeniu.

Odkrycie to nabiera znaczenia w kontekście dyskusji na temat roli różnych doświadczeń, np. zmysłowych, w ewolucji języka. - Niektórzy dowodzą, że kluczowy etap tej ewolucji nastąpił, gdy poszczególne osobniki zaczęły wydawać odgłosy, których celem było informowanie, a przez to - zmniejszenie ignorancji innych - mówi Crockford. Nowe obserwacje pokazują, że - jak napisali naukowcy - "u szympansów widać więcej 'podstawowych elementów' niezbędnych do rozruchu tak złożonej komunikacji, niż sądziliśmy".

Ważne jest też to, że obserwacje dotyczą szympansów żyjących na wolności - dodaje Crockford, które "robią to, co jest najbardziej właściwe w ich ekologicznym otoczeniu".

(ew/pap)

Zobacz więcej na temat: Niemcy Uganda Wielka Brytania