Stanisław Kasznica. Wyrok śmierci na ostatniego komendanta NSZ

12 maja 1948 roku Stanisław Kasznica, ostatni komendant główny Narodowych Sił Zbrojnych, zginął od strzału w tył głowy w budynku więzienia przy ulicy Rakowieckiej. Został pochowany w ukryciu, w bezimiennej mogile na warszawskich Powązkach.

Płk Stanisław Kasznica, ostatni dowódca NSZ

Foto: IPN

Zamordowany przez komunistów

Był więziony i torturowany przez rok. Nie złamał się. 11 lutego 1948 roku stanął przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Warszawie podczas pokazowego procesu. Postępowaniu towarzyszyła nagonka prasowa.

2 marca 1948 roku Kasznica został skazany na karę śmierci, utratę praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na zawsze, a także przepadek całego mienia na rzecz Skarbu Państwa. 

Żołnierze Wyklęci - zobacz serwis historyczny

12 maja 1948 roku Stanisław Kasznica zginął od strzału w tył głowy w budynku więzienia przy ulicy Rakowieckiej. Został pochowany w ukryciu, w bezimiennej mogile na warszawskich Powązkach.

Posłuchaj

04:34 Kasznica Zaryn.mp3 Jan Żaryn mówi o powojennych losach Stanisława Kasznicy. Fragment reportażu Sylwestra Woronieckiego (PR, 29.02.2016) 

W 2012 roku jego szczątki zostały ekshumowane w trakcie badań prowadzonych na tzw. Kwaterze na Łączce przez zespół IPN pod kierownictwem prof. Krzysztofa Szwagrzyka. Rok później ogłoszono identyfikację zwłok ostatniego komendanta NSZ.

Z patriotycznej rodziny

Kasznica urodził się w Lwowie, 25 lipca 1908 roku, w rodzinie o tradycjach inteligenckich i patriotycznych. Jego dziad, Józef Kasznica, był profesorem prawa w Szkole Głównej w Warszawie (późniejszy Uniwersytet Warszawski). Ojciec – Stanisław Wincenty – wykładał na Akademii Rolniczej w Dublanach pod Lwowem, kiedy przyszedł na świat Stanisław.

W odrodzonej Polsce rodzina przeniosła się do Poznania, gdzie Kasznica ojciec od 1920 roku piastował stanowisko profesora Uniwersytetu Poznańskiego, a następnie rektora tej uczelni (w latach 1929-31). Zajmował się też działalnością polityczną, był ugrupowań politycznych o charakterze narodowo-demokratycznym, w latach 1922-28 zasiadał w ławach Senatu RP.

Stanisław poszedł w ślady ojca i w 1927 roku rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Poznańskim. Tam związał się z organizacjami młodzieżowymi o charakterze narodowym. Był członkiem Młodzieży Wszechpolskiej i Korporacji Akademickiej Helionia. Należał także do Poznańskiego Aeroklubu Akademickiego. W trakcie studiów przeszedł służbę wojskową w Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii. Posiadał stopień porucznika rezerwy w 7. Wielkopolskim Dywizjonie Artylerii Konnej.

Studia zakończył w 1933 roku. Rok później wstąpił do Obozu Narodowo-Radykalnego. Należał do Organizacji Polskiej – tajnej struktury kierowniczej zdelegalizowanego ONR. Jednocześnie pracował w kancelarii adwokata Ignacego Weinfelda w Warszawie i jako radca prawny w Gnieźnie.

W czasie wojny obronnej 1939 roku dowodził plutonem baterii w 7. Dywizji Artylerii Konnej, która działała w ramach Armii "Poznań". Walczył w bitwie pod Bzurą i w obronie Warszawy. W bitwie pod Laskami zginął jego młodszy brat Jan, który również służył w 7. Dywizji Artylerii Konnej.

W konspiracji

Po klęsce wrześniowej Kasznica rozpoczął pracę w konspiracji w ramach Organizacji Polskiej, której struktury były zwierzchnie wobec formujących się po-oenerowskich organizacji konspiracyjnych – Grupy "Szańca" i Związku Jaszczurczego.

Kształtowanie się konspiracyjnych struktur o charakterze narodowym wynikało bezpośrednio z przedwojennych podziałów obozu narodowego. Przedwojenny Ruch narodowy podzielił się między Stronnictwo Narodowe, skupiający starsze pokolenie działaczy i Obóz Narodowo-Radykalny, w którym znaleźli się ludzie młodzi i radykalni.

Po klęsce wrześniowej przy Stronnictwie Narodowym powstała Narodowa Organizacja Wojskowa. W 1942 roku doszło do scalenia NOW z Armią Krajową. Część członków NOW nie podporządkowała się umowie zjednoczeniowej i – po połączeniu ze Związkiem Jaszczurczym – utworzyła Narodowe Siły Zbrojne. Kasznica należał do Prezydium Tymczasowej Narodowej Rady Politycznej, która sprawowała cywilną zwierzchność nad NSZ.

W Powstaniu Warszawskim dowodził grupą żołnierzy NSZ, którzy walczyli na Ochocie. Dzielnica stała się jednym z pierwszych celów Niemców podczas tłumienia zrywu. Po rozbiciu jego oddziału przedostał się do Częstochowy. Tam objął funkcję komendanta Okręgu VIII NSZ.

Przeciwko komunistom

Na przełomie 1944 i 1945 roku działał w poakowskiej organizacji "Nie", dowodzonej przed gen. Augusta Fieldorfa "Nila". W tej stawiającej sobie za cel przeciwdziałanie Armii Czerwonej organizacji Kasznica sprawował funkcję dowódcy Okręgu Poznań.

– W piwnicach katowni UB było prawdziwe piekło na ziemi – mówił dr Mirosław Czado z Muzeum Powstania Warszawskiego w rozmowie z portalem Polskiego Radia w 2019 roku. Zobacz i posłuchaj całą wypowiedź.

W 1945 roku z ramienia Komendy Głównej NSZ został mianowany Inspektorem Okręgów pomorskiego i poznańskiego i komendantem Okręgu Poznań NSZ. Po przedostaniu się na Zachód zagrożonego aresztowaniem przez UB i NKWD dowódcy NZS, Zygmunta Broniewskiego, jako jego zastępca został faktycznym zwierzchnikiem Narodowych Sił Zbrojnych. To czyniło go jednym z najbardziej poszukiwanych w powojennej Polsce ludzi.

- Zdawano sobie sprawę, że wcześniej czy później zostanie namierzony, rozpracowany i aresztowany - mówił historyk prof. Jan Żaryn. - Kasznica zgodził się na wyjazd pod warunkiem, że najpierw zostanie przygotowana droga wymarszu dla jego żony i córki. To spowodowało jego przyjazd do Zakopanego, gdzie przebywała jego rodzina. Chciał poinformować żonę, że jest przygotowywana droga ucieczki z Polski. Zanim się to jednak stało, funkcjonariusze UB dotarli do zakopiańskiej kryjówki Kasznicy i go zaaresztowali.

Wpadł w ręce komunistów 15 lutego 1947 roku. Po zatrzymaniu przewieziono go do aresztu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego przy ul. Koszykowej, a następnie na ul. Rakowiecką.

bm