Historia

Order Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Najstarsze polskie odznaczenie, którym… nikogo nie udekorowano

Ostatnia aktualizacja: 05.07.2024 05:55
390 lat temu, 5 lipca 1634 roku, papież Urban VIII wydał bullę zatwierdzającą fundację ustanowionego przez króla Władysława IV Wazę Orderu Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, który miał być pierwszym polskim nowożytnym odznaczeniem. Nikt jednak nie doczekał się uhonorowania tym wyróżnieniem.
Order Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, najstarsze polskie odznaczenie - wyobrażenie autorstwa Zygmunta Glogera
Order Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, najstarsze polskie odznaczenie - wyobrażenie autorstwa Zygmunta Glogera Foto: Wikimedia Commons/dp

Pomysł ustanowienia orderu narodził się prawdopodobnie w głowie podskarbiego koronnego Jerzego Ossolińskiego. Przyznanie odznaczenia miało zjednać królowi poparcie kawalerów w antytureckich planach monarchy. Wojna z południowym sąsiadem była głównym projektem politycznym Władysława IV, który szukał każdej okazji, by przekonać szlachtę do walki (król poważnie traktował nawet snute przez nadwornych inżynierów plany utworzenia… wojsk balonowych).

Posłuchaj
20:28 historia orderow .mp3 Historia europejskich i polskich orderów i odznaczeń - audycja Anny Kasprzykowskiej z cyklu "Radiowa encyklopedia kultury". (PR, 1.12.1972) 

Uhonorowani orderem mieli tworzyć swoisty świecki zakon rycerski, w skład którego wchodzić miało 72 odznaczonych obywateli Rzeczpospolitej i 24 kawalerów zza granicy.

"Oznakę orderową stanowić miał łańcuch złoty z ogniwami naprzemian w ten sposób ułożonemi, iż jedne przedstawiały lilję białą promieniami otoczoną z napisem In Te (w Tobie), drugie zaś snop strzał wstęgą białą przewiązany, z napisem na niej: Unita virtus (zjednoczona siła). Na tym łańcuchu był zawieszony krzyż czerwono emaljowany, mający z jednej strony wizerunek N. Panny z założonemi rękoma, smoka depczącej nogami, i wokoło napis: Vicisti vince (zwyciężyłaś, zwyciężaj), a z drugiej strony mający orła białego z rozpostartemi skrzydłami" – tak wygląd odznaczenia w swojej "Encyklopedii Staropolskiej" Zygmunt Gloger.

Władysław IV Waza, portret pędzla Petera Paula Rubensa lub przedstawiciela jego szkoły
Władysław IV Waza, portret pędzla Petera Paula Rubensa lub przedstawiciela jego szkoły/Wikimedia Commons/dp

Order Łokietka i moda na łańcuchy

O miano pierwszego polskiego odznaczenia Order Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny może konkurować z medalem, który przyznawał Władysław Łokietek dostojnikom podczas uroczystości weselnych swojego syna, Kazimierza Wielkiego, z córką księcia litewskiego Giedymina – Aldoną.

"Oznakę orderową stanowić miał troisty łańcuch złoty, małymi orzełkami jakby ogniwami spojony, u którego na dwóch krótkich łańcuszkach zawieszony był orzeł biały ukoronowany, utrzymujący złotą obrączkę na łańcuszku, założonym na szponach" – pisał Gloger.

Później, w czasach panowania ostatnich Jagiellonów, noszenie ozdób zawieszonych na łańcuchach stało się modne wśród dworskich dostojników, na co utyskiwał Andrzej Frycz Modrzewski. "Łańcuchy, które były oznaką mężnych ludzi, teraz lada kto nosi. Wielu jest, którym się zdaje, jakoby nie byli poczciwymi, gdyby im się łańcuch nie świecił u szyi" – pisał renesansowy myśliciel.

Sam Gloger przyznaje jednak, że to właśnie Order Niepokalanego Poczęcia NMP należy nazywać pierwszym polskim odznaczeniem państwowym z prawdziwego zdarzenia.

Posłuchaj
07:32 Affek Montowski _ordery.mp3 Rozmowa Michała Montowskiego i doktora Mariusza Affeka o historii polskich odznaczeń. Fragment audycji z cyklu "Radiowy wieczór kulturalny". (PR, 29.05.2000) 

Dlaczego order Niepokalanego Poczęcia się nie przyjął?

Odpowiedzi na to pytanie trzeba szukać w specyfice społeczeństwa ówczesnej Rzeczpospolitej. Jednym z najważniejszych niepisanych zasad panujących wśród szlachty była zasada równości. Z tego powodu w Polsce nie przyznawano tytułów baronów i hrabiów. Przyznanie orderu traktowane było przez brać szlachecką za atak na tę świętą zasadę (honorowano tylko tytuły kniaziowskie umieszczone na akcie Unii Lubelskiej).

Nie bez znaczenia była też kwestia religijna. Poświęcenie orderu Niepokalanemu Poczęciu NMP uderzało w protestantów, zwłaszcza w potężnych Radziwiłłów. Nic dziwnego, że na głównego przeciwnika orderu wyrósł Krzysztof Radziwiłł, z wyznania kalwin.

Po czterech latach ostrej antyorderowej kampanii król musiał zrezygnować z pomysłu, zaś nadawanie orderów zostało zakazane przez Sejm.

Orzeł Biały i Virtutti

Na ustanowienie państwowego polskiego orderu trzeba było czekać do czasów Augusta II Sasa. Król wykorzystał europejską modę na ordery i ustanowił 1 listopada 1705 roku Order Orła Białego, który rozdawał swoim sojusznikom w walce o tron ze Stanisławem Leszczyńskim. Ranga odznaczenia spadła w czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego, kiedy odznaczenie – z woli carycy Katarzyny – trafiało do kochanków cesarzowej.

Czasy stanisławowskie to też czas narodzin innego ważnego polskiego odznaczenia. 22 czerwca 1792, by uczcić zwycięstwo w bitwie pod Zieleńcami, Stanisław August Poniatowski ustanowił najwyższe polskie odznaczenie wojenne – Order Virtutti Militari. Do dziś te dwa ordery są najwyższymi rodzimymi odznaczeniami.

oprac. Bartłomiej Makowki 

Czytaj także

Konstytucja 3 maja - dzieło oświeconych monarchistów

Ostatnia aktualizacja: 03.05.2020 06:00
- Monarchizm zaproponowany w Konstytucji 3 maja miał wzmocnić polskie państwo - mówiła historyk, prof. Zofia Zielińska. - Reakcja Berlina i Petersburga przeciwko Konstytucji świadczą o tym, że nasze ówczesne przekonania były słuszne. Posłuchaj!
rozwiń zwiń
Czytaj także

Unia lubelska. Początek Rzeczpospolitej Obojga Narodów

Ostatnia aktualizacja: 01.07.2024 05:40
1 lipca 1569 roku zawarta została unia polsko-litewska, tym samym powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów. Wspólne państwo Polaków i Litwinów trwało przez ponad dwa wieki – aż do czasu, kiedy zniknęło z mapy Europy po rozbiorach w 1795 roku.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Kłuszyn - wielki triumf polskiej husarii

Ostatnia aktualizacja: 04.07.2022 05:54
Bitwa pod Kłuszynem to wielkie zwycięstwo polskiego oręża. Wojska polskie pod wodzą hetmana Żółkiewskiego rozbiły wielokrotnie liczniejsze wojska rosyjskie i szwedzkie. Droga na Kreml stanęła otworem.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Bitwa pod Beresteczkiem - sądny dzień Kozaków

Ostatnia aktualizacja: 28.06.2021 05:35
- Bitwa pod Beresteczkiem to jedne z większych sukcesów militarnych w dziejach oręża polskiego, a jednocześnie największe starcie w dziejach walk polsko-kozackich – mówiła na antenie Polskiego Radia prof. Jolanta Choińska-Mika.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Najważniejszy rozejm XVII wieku

Ostatnia aktualizacja: 21.11.2018 19:29
Mija okrągła rocznica podpisania traktatu pokojowego z Rosją w 1618 roku. Kończył on wojnę, podczas której Polacy zdobyli Moskwę i obalili cara.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Bitwa pod Hodowem. Zwycięskie husarskie Termopile

Ostatnia aktualizacja: 11.06.2024 05:55
Czterystu polskich husarzy i pancernych odparło atak 40 tysięcy Tatarów. Niemożliwe? A jednak. Wszystko wydarzyło się dokładnie 330 lat temu. Paradoksalnie, to jedno z najbardziej niezwykłych zwycięstw polskiej jazdy nie zostało odniesione dzięki szarżom, a dzięki ostrzałowi prowadzonemu z obwarowanych gospodarstw.
rozwiń zwiń