Nie ma górala, który nie znałby tego nazwiska. Mówi się nawet, że taternictwo (w znaczeniu alpinizmu) istnieje dopiero od czasów prof. Tytusa Chałubińskiego. Był to człowiek, który potrafił znaleźć złoty środek między rozwojem Zakopanego a szacunkiem do środowiska naturalnego.

Miłość od pierwszego wejrzenia

Rodowity Radomianin po raz pierwszy Tatry i Zakopane zobaczył kiedy miał 29 lat. Przez góry przedzierał się na Węgry jako lekarz podczas rewolucji w 1848 roku. Na stałe z Tatrami związał się wiele lat później, w roku 1873, który został uznany za przełomowy dla rozwoju turystyki górskiej i rozwoju Podhala. Odtąd Chałubiński każde wakacje spędzał w Zakopanem. W 1879 roku rozpoczął już budowę własnego domu, o wiele mówiącej nazwie "Swoboda".

– Nie ma w Zakopanem, w Tatrach jednej drobnej sprawy, która by nie była przez niego zapoczątkowana lub dokonana – pisał o Chałubińskim Stanisław Witkiewicz. – Zakładał szkoły, budował drogi, tworzył banki, stowarzyszenia. Wprowadzał wszystko, co mogło ucywilizować, uspołecznić, uszczęśliwić lud góralski i wszystko, co mogło wpłynąć na rozbudzenie zamiłowania do Tatr w społeczeństwie i ułatwienia mu dostępu i pobytu w tych, do niedawna, dzikich, nieznanych światach.

Miłość ludności góralskiej zjednał sobie już po przyjeździe, zaczęła wówczas panować epidemia cholery. Z pełnym oddaniem leczył chorych i pomagał im. Odtąd walczył z nędzą i ciemnotą góralskiej społeczności, przez lata był ich bezpłatnym lekarzem. Uczył ich nawet uprawy roli, współdziałał w organizowaniu szkół – pracował u podstaw.

Reformator myślenia o górach

– My, którzy czasy Chałubińskiego pamiętamy zawsze ich żałować będziemy – pisał o Królu Tatr Kazimierz Przerwa-Tetmajer. – Tatry były wtedy jeszcze młodsze, mniej spospolitowane, miały urok ziemi dziewiczej. Chałubiński wprowadzał w nie jakieś życie dziwne, strzeliste, jedyne w swoim rodzaju. Porywał wszystkich ze sobą, górom dawał szczególny czar.

Zakopane w tym czasie to miejsce szczególnie upodobane przez artystów. Chałubińskiego pasjonowała sztuka ludowa i muzyka Podhala, którą chciał zainteresować warszawskich artystów. Upodobał sobie Paderewskiego, którym zachwyciła się Helena Modrzejewska, a później pomogła mu w karierze. Często widywany był także u boku Henryka Sienkiewicza i Stanisława Witkiewicza.

Chałubiński szukał w górach dróg niepopularnych, niezdobytych, miejsc odwiedzanych tylko przez górali uganiających się za kozicami. Interesowała go botanika, więc z wypraw przynosił próbki do swoich zielników, naukowców zachęcał zaś do badania Tatr. Mówiło się, że był na wszystkich zwiedzanych przez turystów przełęczach i szczytach Tatr.

– Gdy wychodził w góry na wycieczkę, całe Zakopane nie mówiło o czym innym – podkreślano w audycji Barbary Petrozolin-Skowrońskiej. – Wycieczki, takie, jakie urządzał Chałubiński, miały w sobie coś romantycznego i epickiego zarazem. Przede wszystkim odbywały się zazwyczaj gromadą złożoną z kilkunastu zaproszonych osób i wielu górali, ze starym Sabałą na czele.

Ostatnią wyprawą 67-letniego Tytusa Chałubińskiego było wyjście na Rohacze, które przerwał atak choroby. W 1888 roku ciężko chory nie wrócił już na zimę do Warszawy, w górach mimo choroby czuł się potrzebny. Rok później jego stan zdrowia znacznie się pogorszył.

Na miesiąc przed śmiercią Chałubińskiego poruszony stanem zdrowia przyjaciela Ignacy Paderewski przyjechał do Zakopanego z Wiednia, gdzie dawał w tym czasie koncerty. Na pogrzeb Króla Tatr przybyli przyjaciele, artyści, ale i zwykli górale. Pochowano go 8 listopada 1889 roku na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku. W Tatrach został zapamiętany jako niestrudzony społecznik i przyjaciel gór.

mb/im

18 stycznia 1940 roku zmarł Kazimierz Przerwa-Tetmajer, poeta i prozaik, jeden z wybitnych przedstawicieli Młodej Polski. Był synem Adolfa Tetmajera, uczestnika powstania styczniowego, i jego drugiej żony - Julii. Był też przyrodnim bratem Włodzimierza Tetmajera.

Czym skorupka za młodu

Urodzonemu w 1865 roku Tetmajerowi dzieciństwo upłynęło na długich górskich wędrówkach z poetą Sewerynem Goszczyńskim. - To on zabierał małego chłopca w góry, opowiadał mu o smokach mieszkających w tatrzańskich skałach, o Janosiku, o zamku kaniowskim, o sobótkach - słyszymy w audycji "Zgadnij, sprawdź, odpowiedz".

Góry były motywem przewodnim w poezji młodopolskiego artysty. Ich plastyczne przedstawienia stały się znakiem rozpoznawczym Tetmajerowskiej poezji. 

- Poeta po prostu myślał obrazami, szczególnie wtedy, gdy opisywał przyrodę, zwłaszcza tatrzańskie krajobrazy – słyszymy w audycji z 1986 roku.

Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Fotografia portretowa w kapeluszu, źr. Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny, NAC

Badacz gór i górali

Być może powodowała nim tęsknota za wierchami i halnym wiatrem. Już w młodości zmuszony był przeprowadzić się do Krakowa (ojciec sprzedał rodzinny majątek), tam pobierał nauki na Uniwersytecie Jagiellońskim i pracował w krakowskim "Czasie". Górskie wędrówki kontynuował z przyjaciółmi-literatami, m.in. z kuzynem Tadeuszem Boyem-Żeleńskim.

- Lekarze wykryli u poety poważną wadę serca i, choć przyjeżdżał jeszcze wielokrotnie do Zakopanego, od 1900 roku zaprzestał już wycieczek górskich - słyszymy w audycji. - Ale Tatry pozostały jednym z głównych motywów jego twórczości. Napisał cykl opowiadań góralskich, które krytycy zaliczą później do arcydzieł naszej literatury narodowej.
Mowa o "Na Skalnym Podhalu" - zbiorze 40 noweli pisanych gwarą, przedstawiających życie i problemy górali - i epopei "Legenda Tatr".

Samotny koniec ulubieńca kobiet

Choć był kilkakrotnie zaręczony i przeżył kilka romansów (owocem jednego z nich był syn poety, który popadł w alkoholizm i prawdopodobnie popełnił samobójstwo), nigdy się nie ożenił. Słabość do płci pięknej przelewał na swoją poezję pisząc liczne erotyki, które zapewniły mu rzesze czytelniczek.

Przez blisko 20 ostatnich lat życia chorował. Stopniowo tracił wzrok i świadomość. Osamotniony, opuszczony przez znajomych, przez ostatnie lata życia mieszkał w Hotelu Europejskim. Zmarł 18 stycznia 1940 w okupowanej Warszawie.

Kazimierz Przerwa-Tetmajer podczas słuchania audycji radiowej (1937), źr. Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny, NAC, Wikimedia Commons/dp

O życiu i twórczości Kazimierza Przerwy-Tetmajera posłuchaj w audycji z cyklu "Zgadnij, sprawdź, odpowiedz".

bm

- Rodzina Pawlikowskich była rodziną drobno ziemiańską i urzędniczą, która zrobiła dość szybką karierę na przełomie XVIII i XIX wieku dzięki działalności Józefa Benedykta Pawlikowskiego – wyjaśniał Henryk Woźniakowski, potomek rodziny Pawlikowskich, filolog, wydawca i publicysta. Posłuchaj audycji Witolda Melasy z cyklu "Zapiski ze współczesności".

Józef Benedykt Pawlikowski miał syna Gwalberta, który odziedziczył i rozbudował rodzinny majątek w Medyce (dzisiejszy powiat przemyski), gromadząc w nim obszerny księgozbiór i zakładając ogród pełen rzadko spotykanych roślin i zakładając pierwszą na ziemiach polskich szkołę ogrodniczą. Jego synem z kolei był Mieczysław Gwalbert Pawlikowski, który przyszedł na świat 9 września 1834 we Lwowie.

Z tym miastem Mieczysław Gwalbert Pawlikowski był zresztą związany przez znaczną część życia, zaczynając od studiów prawniczych na tamtejszym uniwersytecie. Był wówczas zmuszony dzielić czas między naukę i zarządzanie rodzinnym majątkiem, który odziedziczył po zmarłym w 1852 roku ojcu. W czasie studiów wokół Pawlikowskiego sformowała się grupa młodzieży o ambicjach literackich, zwana "Kołem trzech Mieczysławów", znaleźli się tam m.in. Artur Grottger, Kornel Ujejski i Bruno Bielawski.

W 1855 roku Pawlikowski wyjechał do Włoch i Francji, gdzie zapoznał się z Adamem Mickiewiczem, Joachimem Lelewelem, Sewerynem Goszczyńskim i Cyprianem Norwidem. Z tym ostatnim połączyła go wieloletnia przyjaźń. Poeta wysyłał Pawlikowskiemu swoje utwory poetyckie i artykuły.

- Zachowały się pamiętniki Mieczysława Pawlikowskiego, w których zapisywał powiedzenia i cytaty z Norwida, które nie zostały zapisane w Norwidowskich wierszach czy utworach prozatorskich. Norwid niesłychanie cenił Pawlikowskiego, chyba nie tylko dlatego, że ziemianin wspierał finansowo zawsze ubogiego poetę. Poświęcił mu przepiękny wiersz "Do Mieczysława" - mówił Henryk Woźniakowski.

Darwinista i konspirator

Pawlikowski powrócił w rodzinne strony przesiąknięty nowymi prądami kulturalnymi. Zafascynowany darwinizmem (epokowe "O powstawaniu gatunków" Karola Darwina ukazało się w 1859 roku) i materializmem za swój cel życiowy obrał modernizację Galicji, zaczynając od Medyny. Udzielał się w Galicyjskim Towarzystwie Gospodarczym, organizując w nim  stronnictwo postępowe, postulujące wzmożoną pracę organiczną na wsi.

Tymczasem w Królestwie Polskim narastało napięcie polityczne. Po okresie zelżenia carskich represji w dobie odwilży posewastopolskiej i chwilowego osłabienia Rosji w wyniku przegranej wojny krymskiej, władze zaczęły ponownie dręczyć Polaków. Uformowały się stronnictwa konspiracyjne, które dążyły do zainicjowania kolejnego powstania. W przygotowania do insurekcji zaangażowani byli Polacy w pozostałych zaborach.

W konspirację wciągnął się także Pawlikowski. W 1859 roku spotkał się z Zygmuntem Miłkowskim, z którym omawiał przygotowania do powstania. Dwa lata później razem z Aleksandrem Dzieduszewskim wyjechał do Paryża, by wysondować możliwość poparcia sprawy polskiej przez Napoleona III. Pawlikowski sprzeciwiał się zbyt szybkiemu wybuchowi powstania, ale w chwili jego rozpoczęcia, wszedł do struktur powstańczych w Galicji, zostając w końcu zastępcą komisarza Rządu Narodowego na Galicję Wschodnią. Medyna stała się w czasach powstania miejscem kwaterunku powstańczych generałów. Sam Pawlikowski wykorzystywał swoją znajomość gór, by przenosić rozkazy przez granicę rumuńską. Za tę działalność trafił do austriackiego więzienia na dwa lata.

Pionier odkrywania polskich gór

Po upadku powstania styczniowego, Pawlikowski powrócił do działalności społecznikowskiej. Był wiceprezesem Krakowskiego Towarzystwa Rolniczego i udzielał się w Towarzystwie Wzajemnych Ubezpieczeń. Przede wszystkim jednak okres popowstaniowy w życiu Mieczysława Gwalberta Pawlikowskiego to czas pracy publicystycznej i literackiej. Na tym pierwszym polu dał się poznać jako założyciel dzienników "Kraj" i "Reforma". Artykuły i eseje prasowe Pawlikowskiego ukazują go jako liberała-pozytywistę, przeciwnika konserwatystów krakowskich – tzw. "stańczyków" oraz szermierza walki z klerykalizmem z jednej strony i socjalizmem z drugiej.

- Zdaniem Norwida, gdyby powołano Towarzystwo Poszanowania Człowieka, jego prezesem powinien zostać właśnie Mieczysław Pawlikowski, który najlepiej ten ideał poszanowania człowieka, swoim zachowaniem wobec bliźniego, realizował – podkreślał Henryk Woźniakowski.

Znacznie gorzej szło mu na polu literatury – Pawlikowski był w dobie pozytywizmu pisarzem głęboko zanurzonym w romantycznej tradycji literackiej, przez co nigdy nie uzyskał uznania krytyków i czytelników.

Swoje utwory umieszczał zwykle na tle podhalańskiej przyrody, której był gorącym orędownikiem i wielbicielem. Chodzenie po górach w towarzystwie Adama Asnyka i przewodnika Macieja Sieczki było ulubionym zajęciem ziemianina.

- Mieczysław Pawlikowski przyjeżdżał do Zakopanego jeszcze w czasach, gdy nie było ono modne, jeszcze przed "odkryciem" Tatr przez Tytusa Chałubińskiego. Maciej Sieczka, dawny zbójnik tatrzański, stał się przewodnikiem trzech pokoleń Pawlikowskich – powiedział na antenie Polskiego Radia.

Pawlikowski dokonał m.in. pierwszego letniego przejścia przez trudnodostępną przełęcz Zachodnie Żelazne Wrota w głównej grani Tatr wysokich. Jako pierwszy Polak wspiął się też na Wysoką – górę uważaną za jeden z najpiękniejszych i najtrudniej dostępnych tatrzańskich szczytów.

Pasję przekazał synowi, Janowi Gwalbertowi. Gdy Mieczysław umierał w 1903 roku w Krakowie, Jan był już doświadczonym taternikiem. Zamiłowanie do podhalańskiej przyrody przeniósł na nowy poziom, stając się jednym z najzagorzalszych orędowników utworzenia Tatrzańskiego Parku Narodowego.

bm

110 lat temu, 5 września 1915 roku, zmarł Stanisław Witkiewicz, malarz, pisarz, krytyk i teoretyk sztuki, twórca stylu zakopiańskiego w architekturze.

Przez malarstwo do pisarstwa

Rodzina Witkiewiczów uczestniczyła w Powstaniu Styczniowym, co wpłynęło na późniejsze życie Stanisława, który urodził się 8 maja 1851 roku w Poszawszu na Żmudzi.

W 1869 roku rozpoczął studia na Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, które następnie kontynuował w Monachium. Przez swoją sztukę starał się jak najbardziej pomóc narodowi przetrwać zniewolenie pod zaborami. W malarstwie często korzystał z historycznych inspiracji, w tym Powstania Styczniowego.

W latach 80. XIX wieku, kiedy ugruntował swoją renomę malarza, zadebiutował na łamach czasopisma "Wędrowiec" tekstami o malarstwie naturalistycznym. Szybko został uznany również jako wybitny krytyk sztuki.

Zafascynowany górami

Stanisław Witkiewicz fascynował się kulturą ludową, co szczególnie objawiło się w jego działalności w Zakopanem. Przyjechał do niego za radą lekarzy, którzy zalecili pobyt w górach jako sposób na walkę z gruźlicą. Oczarowany przyrodą Tatr i kulturą Podhalan postanowił zostać na dłużej.

W 1890 roku osiadł na stałe w Zakopanem. Wtedy szczególnie rozwinął się jako pisarz, który popularyzował dawne zwyczaje góralskie. W 1891 roku opublikował zbiór opowieści o dawnych Tatrach oraz na poły legendarnych zbójnikach, zatytułowany "Na przełęczy".

Twórca stylu zakopiańskiego

Stanisław Witkiewicz w Zakopanem zainteresował się architekturą podhalańską. Podjął wówczas próbę stworzenia tzw. stylu narodowego na podstawie zakopiańskiego budownictwa. Witkiewicz doszukiwał się w góralskiej sztuce elementów charakterystycznych dla dawnej kultury polskiego ludu.

– Trzeba pamiętać, że te lata w architekturze europejskiej charakteryzowały się zmęczeniem stylami historycznymi, a rozpowszechnienie się świadomości narodowej sprzyjało rozpowszechnianiu się form narodowych w architekturze. Witkiewicz uważał, że formy stylu zakopiańskiego były kiedyś w całej Polsce i zostały wyparte w ciągu stuleci, ale przechowały się w tym zakopiańskim zaścianku. Oczywiście były to poglądy utopijne – mówił historyk sztuki prof. Andrzej Kazimierz Olszewski w audycji Polskiego Radia z 1985 roku.

Pierwszym budynkiem zaprojektowanym przez Witkiewicza w stylu zakopiańskim była wzniesiona w 1893 roku willa Koliba. W ślad za nią podążyły następne projekty, takie jak dom pod Jedlami i kaplica na Jaszczurówce.

Witkiewicz nie miał wykształcenia architektonicznego, dlatego jedynie szkicował projekty elewacji budynków, które następnie były wdrażane przez fachowych góralskich cieśli. Uważał, że zakopiańscy artyści powinni inspirować się regionalnymi wzorami.

Styl zakopiański ostatecznie nie został uznany za narodowy. Przylgnął głównie do zakopiańskich budowli, chociaż została nawet podjęta próba przeszczepienia go do wielkomiejskiej przestrzeni na fasadzie warszawskiej kamienicy na ulicy Chmielnej 30.

Ojciec i syn

24 lutego 1885 roku urodził się jego syn, Stanisław Ignacy, znany później jako Witkacy. Ojciec samodzielnie zajął się edukacją dziecka. Uważał, że system szkolnictwa niszczy indywidualność.

– Witkiewicz ojciec skazał swojego syna niemal u kolebki na wielkość i temu celowi podporządkował cały proces wychowania. Stawiał mu niebywale wysokie zadania i cele etyczne. Na podstawie tego pojawił się między nimi konflikt na temat tego, kim ma być artysta i jakie ma obowiązki – mówił literaturoznawca, prof. Janusz Degler w audycji Doroty Gacek i Anny Lisieckiej z cyklu "Strefa słowa".

Stanisław Witkiewicz zmarł 5 września 1915 roku w Lovranie w dzisiejszej Chorwacji. W uzdrowisku bezskutecznie leczył się na gruźlicę. W tym czasie jego syn walczył na froncie I wojny światowej.

sa