"Gierek". Kto jest kim w nowym filmie o pierwszym sekretarzu PZPR?
21 stycznia 2022 roku na ekrany kin wchodzi film "Gierek" w reżyserii Michała Węgrzyna. W tytułową rolę wciela się Michał Koterski, a fabuła przedstawia historię rządów Edwarda Gierka w latach 1970-1980 jako pierwszego sekretarza KC PZPR. Nie jest to film w pełni historyczny, jednak z wydarzeń sprzed kilkudziesięciu lat czerpie pełnymi garściami. A w czasie tych dziesięciu lat wydarzyło się w Polsce naprawdę wiele.
"Harmonijny i przyspieszony rozwój gospodarczy Polski"
Edward Gierek obejmował urząd pierwszego sekretarza KC PZPR w chwili wielkiego kryzysu społecznego, którego źródła tkwiły w załamaniu gospodarczym. Próbując ratować sytuację, w ciągu dziesięciu lat wpędził kraj w jeszcze gorszą recesję, choć na początku jego polityka odnosiła sukcesy. Dobrobyt pierwszej połowy epoki Gierka został jednak zbudowany na pozorach, a cenę za to płacono zarówno w czasach PRL, jak i przez wiele lat po upadku komunizmu.
Gierek był doświadczonym populistą, wiedział, jak przypodobać się ludziom i narzucić im swoją narrację. Obraz PRL w pierwszej połowie lat 70. został ukształtowany w dużej mierze dzięki propagandzie. – Mit dobrego gospodarowania Gierka, legitymizujący tę władzę, był na początku tak silny, że ludzie odpowiadali optymistycznie i z nadzieją na pytanie "pomożecie?" – zauważył w 1997 roku historyk Wiesław Władyka.
09:58 nowa władza i nowa propaganda 14.03.1997.mp3 Wiesław Władyka omawia charakterystyczne cechy początkowego okresu władzy Edwarda Gierka. Audycję "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej" przygotowała Monika Jastrzębska (PR, 14.03.1997)
Sloganem, za pomocą którego prezentowano obywatelom nową politykę państwa, był "harmonijny i przyspieszony rozwój gospodarczy Polski". Pomysłem ekipy Gierka był z jednej strony gwałtowny rozwój inwestycji, z drugiej zaś poprawa stopy życiowej ludności. – Oczywiście dla każdego ekonomisty łączenie szybkiego wzrostu inwestycji z szybkim wzrostem konsumpcji jest rzeczą co najmniej podejrzaną, ale społeczeństwo na początku lat 70. nie znało całej prawdy o tym, co kryło się pod hasłem harmonijnego i przyspieszonego wzrostu – powiedział znawca historii gospodarczej Janusz Kaliński.
– Do roku 1975 rzeczywiście mieliśmy w Polsce do czynienia z sytuacją boomu ekonomicznego – mówił historyk. – Szczególnie na tle regresu, jaki nastąpił w krajach Europy Zachodniej, Japonii i USA pod wpływem wielkiego kryzysu energetycznego początku lat 70., nasza sytuacja wydawała się bardzo dobra – dodał.
09:36 nowa polityka gospodarcza 19.03.1997.mp3 janusz Kaliński o założeniach i realizacji polityki gospodarczej Edwarda Gierka. Audycję "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej" przygotował Piotr Jurkowski (PR, 19.03.1997)
Tym bardziej bolesna była klęska modelu zaproponowanego przez Edwarda Gierka i jego współpracowników. Jego panowanie zakończyło się tak, jak się zaczęło - kryzysem społecznym i wymianą pierwszego sekretarza.
1970
12 grudnia 1970 roku wieczorem radio poinformowało o wprowadzonych przez KC PZPR podwyżkach cen wielu artykułów spożywczych, m.in. mięsa i jego przetworów, mąki, przetworów owocowych – średnio o 23 procent. W reakcji na to 14 grudnia wybuchły społeczne protesty. Strajkowali przede wszystkim robotnicy w Gdańsku, Gdyni, Szczecinie i Elblągu. Władze krwawo stłumiły manifestacje przy użyciu wojska i milicji. Od 15 do 18 grudnia służby zabiły ponad 40 osób i raniły 1164.
Wydarzenia grudniowe to koniec epoki Władysława Gomułki, człowieka, którego w 1956 roku witano na stanowisku pierwszego sekretarza jak bohatera narodowego. Teraz był jednym z najbardziej znienawidzonych przedstawicieli władzy. Ale nie tylko dlatego musiał pożegnać się z urzędem.
Historyk Jerzy Eisler zauważył w Polskim Radiu, że tłem tragedii była zażarta walka o wpływy, którą toczyły ze sobą partyjne koterie. Według niektórych hipotez wydarzenia grudniowe zostały sprowokowane przez niechętnym Gomułce polityków. Ich celem było skompromitowanie I sekretarza i usunięcie go ze stanowiska, Moskwa zaś była przychylna ich planom.
06:36 historia polski (403) 9.12.2004.mp3 Gawęda historyczna profesora Jerzego Eislera na temat zmiany elit rządzących w Polsce w 1970 roku (PR, 9.12.2004)
– W piątek 18 grudnia wieczorem doszło w Warszawie do kluczowego spotkania, w którym udział brali minister obrony narodowej generał Wojciech Jaruzelski, kierownik wydziału organizacyjnego KC PZPR Edward Babiuch, kierownik działu administracyjnego KC PZPR Stanisław Kania oraz wiceminister spraw wewnętrznych Franciszek Szlachcic. Postanowiono, że najlepszym kandydatem na nowego pierwszego sekretarza jest Edward Gierek, dotychczasowy pierwszy sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach – mówił Jerzy Eisler.
Oficjalnie pierwszym sekretarzem KC PZPR Edward Gierek został 20 grudnia. Wieczorem tego dnia w radiu i telewizji wygłosił swoje pierwsze przemówienie do obywateli "partyjnych i bezpartyjnych, wierzących i niewierzących". Kreśląc obraz naprawy sytuacji w kraju, wskazywał że "najważniejsze sprawy naszej ojczyzny - Polski ludowej - wymagają (...) serdecznej troski, wspólnego wysiłku, jedności całego narodu". Tak zaczęła się epoka Gierka.
14:14 przemówienie radiowo-telewizyjne pierwszego sekretarza.mp3 Pierwsze przemówienie radiowo-telewizyjne pierwszego sekretarza KC PZPR Edwarda Gierka (PR, 20.12.1970)
1971
Z początku Gierek nie planował odwołania podwyżek cen, ale nowe strajki na Wybrzeżu oraz w Łodzi w styczniu i lutym 1971 roku sprawiły, że partia wycofała się z grudniowych ustaleń. Łamiąc zwyczaje swych poprzedników, Gierek osobiście spotykał się ze strajkującymi. Wiedział, jak wiele może zyskać jego wizerunek dzięki temu zabiegowi.
25 stycznia na spotkaniu z robotnikami i aktywem partyjnym w Gdańsku rzucił słynne pytanie: "pomożecie?". Odpowiedziały mu oklaski, co przez lata przez rządową propagandę przedstawiane było jako wyraz poparcia dla osoby i działań pierwszego sekretarza. Powstał mit, że spontanicznie wołano wówczas z sali: "pomożemy!", choć nic takiego nie miało miejsca. Ale właśnie "pomożemy" stało się jednym ze sloganów epoki Gierka.
Jednym z pierwszych działań Biura Politycznego KC PZPR w 1971 roku było podjęcie decyzji o odbudowie Zamku Królewskiego w Warszawie, która zgodnie z hasłem "pomożemy" miała być sfinansowana głównie ze składek społecznych.
Na początku roku zadłużenie Polski wobec krajów kapitalistycznych wynosiło 1,1 miliarda dolarów (równowartość 8 miliardów dolarów w 2020 roku). Od tego chwili kwota ta systematycznie rosła.
76:54 350 dni 5.12.1971.mp3 Propagandowy montaż wypowiedzi Edwarda Gierka oraz innych polityków, a także materiałów reporterskich dotyczacych wydarzeń w okresie 350 dni od wydarzeń grudnia 1970 roku(PR, 5.12.1971)
Bomba atomowa Gierka? Marzenia pierwszego sekretarza i tajemnicza śmierć genialnego naukowca
1972
W 1972 roku "harmonijny i przyspieszony rozwój gospodarczy Polski" rzeczywiście nabrał tempa. 6 stycznia KC PZPR odbyło naradę w sprawie jak najszybszego rozpoczęcia wielkich inwestycji i zaapelowało do robotników o podjęcie dodatkowej pracy. We współpracy z ZSRR rozpoczęto budowę huty "Katowice", przyjęto wieloletni plan budownictwa mieszkaniowego i ogłoszono ambitny projekt stworzenia elektrowni atomowej do 1980 roku (która w Polsce nie powstała aż do dziś). Rozpoczęła się produkcja Syreny 105. Ruszyła budowa trasy szybkiego ruchu ochrzczonej nazwą "gierkówka".
Za zgodą Moskwy PRL zaczął otwierać się na Zachód. Znormalizowano relacje z Watykanem. Nawiązano kontakty gospodarcze z Wielką Brytanią i Francją, a także stosunki dyplomatyczne z RFN. Warszawę odwiedził prezydent USA Richard Nixon. Rozmowy handlowe zaowocowały kupnem praw do legalnego kopiowania zachodnich dóbr. Jelcz zaczął produkować na francuskiej licencji autobus PR100, a w Browarach Warszawskich rozpoczęto rozlewanie licencyjnej Coca-Coli.
Syrena 105 - królowa polskich szos
Aby pobudzić konsumpcję, zamrożono ceny wielu produktów, a części nawet obniżono.
1973
W kolejnym roku do Syreny dołączył Fiat 126p, czyli "maluch", masowo produkowany na włoskiej licencji samochód, który zmotoryzował polskie społeczeństwo i stał się najpopularniejszym pojazdem w kraju. Po raz pierwszy w historii linii lotniczych LOT odbył się rejs z Warszawy do Nowego Jorku. Przedsiębiorstwo tak reklamowało to połączenie: "Śniadanie w Warszawie, obiad nad Atlantykiem, a kolacja na Manhattanie".
W 1973 roku pojawiła się pierwsza (i druga) wolna sobota w dziejach PRL. W kolejnych latach liczba wolnych sobót rosła. Ceny podstawowych produktów stały w miejscu, a płace wciąż rosły. Równocześnie rosło też zadłużenie zagraniczne - jego poziom przekroczył poziom wpływów z eksportu w obcych walutach.
Fiat 126p, czyli Maluch. Samochód nie tylko dla bohaterów
Po raz pierwszy od pamiętnych wydarzeń 1968 roku wystawiono "Dziady" Adama Mickiewicza (w reżyserii Konrad Swinarskiego w Krakowie).
1974
Ostatni tłusty rok epoki Gierka. Rząd zdecydował, że na inwestycje wyda więcej budżetowych pieniędzy, niż pierwotnie zakładał. Otwarta została Trasa Łazienkowska w Warszawie, jeden ze sztandarowych projektów tamtego czasu, oddano odbudowany Zamek Królewski w stanie surowym (przedsięwzięcie ukończono dopiero w 1984 roku). Port Gdańsk rozszerzył się o nowoczesny Port Północny. Uchwalono obowiązujący do dziś kodeks pracy. Zarazem ogłoszono pierwsze podwyżki cen - zdrożały m.in. alkohol i benzyna.
W PRL pojawiły się nowe technologie - w Instytucie Badań Jądrowych w Świerku uruchomiono reaktor Maria, a w podkieleckich Psarach naziemną stację łączności satelitarnej.
Gierkówka. Bubel na zamówienie pierwszego sekretarza
1975
W 1975 roku wciąż jeszcze wydawało się, że "Polska rosła w siłę". Ukończono kilka wieloletnich inwestycji. Produkcję rozpoczął pierwszy wydział huty "Katowice", w Warszawie oddano do użytku Dworzec Centralny i Wisłostradę. W gdańskim Porcie Północnym uruchomiono Naftoport oraz Rafinerię Gdańską, która w grudniu wyprodukowała pierwszą porcję benzyny. Ale to właśnie na Wybrzeżu dał o sobie znać początek końca dobrobytu - w lipcu w Stoczni Gdańskiej 33 spawaczy przerwało pracę w proteście przeciw zaniżaniu zarobków.
Wprowadzono nowy podział administracyjny kraju, w ramach którego zlikwidowano powiaty i utworzono 49 województw podzielonych na gminy i miasta. Dzięki tej decyzji Edward Gierek chciał wzmocnić swoje wpływy w komitetach wojewódzkich.
Przedstawiciele PRL, wspólnie z innymi krajami komunistycznymi oraz państwami zachodnimi, podpisali w Helsinkach akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, zwany Wielką Kartą Pokoju. Jednak już miesiąc później przedstawiono projekt zmian w konstytucji PRL, w której miał znaleźć się m.in. zapisy o kierowniczej roli partii oraz "o trwałym i nienaruszalnym sojuszu Polski z ZSRR". W reakcji na to 59 intelektualistów wysłało do władz PZPR słynny list, zwany także Memoriałem 59.
Podczas grudniowego zjazdu PZPR w grudniu 1975 Edward Gierek mówił: "problem struktury cen podstawowych artykułów żywnościowych wymaga (...) dalszej analizy". Była to zapowiedź tego, co stało się kilka miesięcy później.
1976
To rok, w którym załamał się Gierkowski program "przyśpieszonego rozwoju gospodarczego". Całkowite zadłużenie wzrosło do 8,4 miliarda dolarów (równowartość 40,6 miliardów w 2020 roku). Konsumpcja na kredyt prowadziła prosto w stronę kryzysu. 24 czerwca 1976 w sejmie premier Piotr Jaroszewicz przedstawił projekt ratowania gospodarki za pomocą drastycznych podwyżek cen mięsa, wędlin, serów, masła, cukru, ryżu i warzyw.
Czerwiec 1976 - zobacz serwis specjalny
Konsekwencją tego były wydarzenia czerwca 1976 roku. Dzień po wystąpieniu Jaroszewicza strajk ogłosiło 97 zakładów, głównie w Radomiu, Ursusie i Płocku. W Radomiu demonstracje rozlały się na całe miasto. Protestowali robotnicy i mieszkańcy. ZOMO brutalnie pacyfikowało tłum przy użyciu gazu łzawiącego i armatek wodnych. Aresztowano mnóstwo ludzi. Wydarzenia czerwcowe zmobilizowały opozycję demokratyczną do działania - powstał Komitet Obrony Robotników, w kolejnym roku zaś Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela.
Władze po raz kolejny wycofały się z podwyżek, czego skutkiem była pogłębiająca się inflacja. W sierpniu wprowadzono kartki żywnościowe, najpierw na cukier, a później także na inne towary. Ratowano się kolejnymi kredytami - m.in. 650 milionami marek z RFN
W cieniu tych zdarzeń oddano do użytku "gierkówkę", przedstawiając ją jako kolejny sukces pierwszego sekretarza. Wkrótce po otwarciu trzeba było jednak rozpocząć remont trasy.
Komitet Obrony Robotników - zobacz serwis historyczny
1977
W odpowiedzi na rosnące zaangażowanie opozycjonistów w 1977 wzmogły się także działania służb milicyjnych. To właśnie one podejrzewane są o przyczynienie się do śmierci studenta Stanisława Pyjasa oraz domniemanego świadka wydarzenia Stanisława Pietraszki. Zagadki obu zgonów nie zostały do dziś wyjaśnione.
Bez wątpienia jednak społeczeństwo odbierało sygnały gęstniejącej atmosfery w stosunkach obywateli z państwem, tym bardziej że trwały wciąż represje po strajkach z 1976 roku. Rada Państwa, starając się poprawić swój wizerunek, ogłosiła dekret o amnestii dla większości uczestników wydarzeń czerwcowych. Ponadto w październiku - po raz pierwszy od 20 lat! - pierwszy sekretarz spotkał się z kardynałem Stefanem Wyszyńskim.
Tymczasem podpisano umowę na kolejne dwa miliardy marek z RFN.
1978
W 1978 roku w Katowicach i Gdańsku powstały Komitety Założycielskie Wolnych Związków Zawodowych, choć zapewne niewielu zdawało sobie wówczas sprawę, jak doniosłe są te wydarzenia. Tym bardziej że wszystkie zdarzenia tego roku stanęły w cieniu tego, co stało się 16 października. Tego dnia kardynał Karol Wojtyła został nowym papieżem Janem Pawłem II. Nawet uruchomienie seryjnej produkcji Poloneza nie mogło się równać z tą sensacją. Partia była skonsternowana. Wybór Polaka na Ojca Świętego był ogromną niedogodnością z punktu widzenia państwowej propagandy. Według jednej z anegdot Edward Gierek miał powiedzieć wtedy "habemus klapam".
Nieodległa przyszłość pokazała, że się nie mylił, tym bardziej, że nawet przyroda znalazła się w opozycji wobec Gierkowskiej gospodarki. Ostatniego dnia 1978 roku rozpoczęła się bowiem tzw. zima stulecia, która zaatakowała PRL silnym mrozem i wyjątkowo obfitymi opadami śniegu.
1979
Sroga zima pogorszyła w 1979 roku sytuację ekonomiczną PRL, a dodatkowe koszty pojawiły się po wiosennych i letnich powodziach. Kryzys gospodarczy był już widoczny dla każdego. Po raz kolejny podniesiono ceny benzyny. Na chwilę w Stoczni Gdańskiej wybuchł strajk związany z płacami, ale udało się osiągnąć kompromis.
Wolne Związki Zawodowe - zobacz serwis specjalny
Władze, zwalczając robotniczą inicjatywę, skazały Kazimierz Świtonia, twórcę wolnych związków zawodowych w Katowicach, na rok więzienia, ale po powszechnym proteście opozycjonistę uwolniono już po 4 dniach.
W czerwcu z pierwszą pielgrzymką do Polski przybył papież i wygłosił słynne słowa: "wołam ja, syn polskiej ziemi, a zarazem ja, Jan Paweł II, papież. Wołam z całej głębi tego tysiąclecia, wołam w przeddzień Święta Zesłania, wołam wraz z wami wszystkimi: Niech zstąpi Duch twój! Niech zstąpi Duch twój i odnowi oblicze ziemi. Tej ziemi!".
1980
W 1980 roku zadłużenie zagraniczne w walutach wymienialnych osiągnęło poziom 24,1 miliarda dolarów (równowartość 75 miliardów dolarów w 2020 roku), zaś płatności z tytułu obsługi tego zadłużenia wyniosły prawie 11 miliardów dolarów (34 miliardy w 2020 roku). W tym czasie cały eksport do państw kapitalistycznych zamykał się w kwocie 8,5 miliarda dolarów. Kryzys szalał.
Tak jak rok wcześniej KOR, tak teraz Konferencja Episkopatu Polski wezwała władze do przeprowadzenia reform, by uchronić społeczeństwo od gospodarczej katastrofy, ale Edward Gierek był innego zdania. 24 czerwca podczas posiedzenia sejmu powiedział: "znając patriotyzm naszego narodu, wierząc w jego siły twórcze, z nadzieją patrzymy w przyszłość".
Znów wprowadzono podwyżki cen mięsa i znów reakcją na nie był wybuch fali strajków w całym kraju. Na Wybrzeżu w sierpniu ogłoszono strajk generalny, zażegnany podpisaniem tzw. porozumień sierpniowych, w których władze zgodziły się na tworzenie samorządnych związków zawodowych i ograniczenie cenzury. W powszechnej opinii historyków był to początek procesu obalenia komunizmu w Europie Wschodniej.
Był to też koniec epoki Gierka. 6 września polityk ustąpił ze stanowiska I sekretarza KC PZPR, a jego następcą został Stanisław Kania.
Michał Falzmann. Człowiek, który nagłośnił aferę FOZZ
Epilog: 2012
Edward Gierek pozostawił kraj pogrążony w głębokim kryzysie gospodarczym i społecznym, z którym PRL borykał się aż do końca istnienia w 1989 roku, a który następnie przejęła III RP. Po drodze podjęto fatalną w skutkach próbę zajęcia się zobowiązaniami finansowymi za pomocą Funduszu Obsługi Zadłużenia Zagranicznego, co jednak zakończyło się malwersacjami, zniknięciem olbrzymich kwot pieniędzy i tzw. aferą FOZZ.
"Długi Gierka" Polska spłacała do 29 października 2012 roku.
mc
