Pogranicze w ogniu

- Dla zrozumienia genezy osadnictwa tatarskiego w Polsce należy cofnąć się do XIII wieku, po bitwie nad Kałką w 1223 roku oraz nad Sitą, cała Ruś znalazła się pod panowaniem mongolskim. Tym samym Złota Orda stała się sąsiadem Litwy i Korony - mówił Stefan Bajraszewski, ówczesny Przewodniczący Najwyższego Kolegium Muzułmańskiego, w audycji z cyklu "Wieczór muzyki i myśli" z 1985 roku.

Granica nie była spokojna. W 1241 roku doszło do bitwy pod Legnicą, w której poległ Henryk Pobożny.

- Mongołów osiadłych na wschodzie Europy zaczęto nazywać Tatarami od nazwy jednego ze szczepów mongolskich - wyjaśniał gość audycji. 

Należy jednak podkreślić, że osiedlający się w granicach Polski i Litwy Mongołowie pochodzili z różnych plemion.

Początki osadnictwa

- Punktem przełomowym stosunków Litwy z Tatarami było zawarcie w 1318 roku układu, który według dzisiejszej nomenklatury można by uznać za układ o przyjaźni i wzajemnej pomocy - wyjaśniał Stefan Bajraszewski. - Już w 1320 roku oddziały Tatarów wspomagały Litwinów w walce z zakonem krzyżackim (…). Dalsze oddziały tatarskie przysyłane były na pomoc Litwie w roku 1373, prawdopodobnie od tego czasu datuje się osadnictwo tatarskie na Litwie oraz powstanie pierwszych gmin muzułmańskich.

Napływowi Tatarów sprzyjała polska tolerancja religijna XVI wieku. Tatarzy uchodzili do Rzeczypospolitej ze Wschodu przed prawosławną chrystianizacją podobnie jak protestanci z Zachodu przed wojnami religijnymi. W XVI wieku w Rzeczypospolitej było około 400 meczetów.

- Ostatnim przejawem grupowego osadnictwa było osiedlenie się 235 osób zbiegłych w 1768 roku z Rosji na skutek prześladowań religijnych - mówił gość "Wieczoru muzyki i myśli".

W szeregach polskich

Mimo, iż Rzeczypospolita prowadziła szereg wojen z muzułmańskimi Turkami, a Tatarzy kilkakrotnie stawali po stronie wroga, oddziały tatarskie na przestrzeni wieków wchodziły w skład wojsk polskich. - W szczytowym okresie, w końcu XVII wieku było 19 chorągwi tatarskich liczących przeszło dwa tysiące żołnierzy - wyjaśniał Stefan Bajraszewski. - Oprócz oddziałów regularnych, polscy wyznawcy islamu brali tłumny udział we wszystkich zrywach wolnościowych narodu polskiego.

W szeregach wojsk odrodzonej ojczyzny znalazł się Pułk Jazdy Tatarskiej, który walczył w bitwach wojny polsko-bolszewickiej. Po rozwiązaniu w 1920 roku wielu jego członków przeszło do 13 Pułku Ułanów, w którym tatarska tradycja pielęgnowana była aż do wojny obronnej września 1939.

Posłuchaj wspomnień Dżannet Dżabagi-Skibniewskiej, polskiej Tatarki, wnuczki ostatniego chana Inguszy, łączniczki ZWZ AK i żołnierza II Brygady Strzelców Karpackich.

Przodków wśród polskich Tatarów mieli m.in. Henryk Sienkiewicz i aktor Charles Bronson. Według spisu powszechnego z 2011 roku, w Polsce narodowość polską deklarowało 1916 osób. - Wszyscy wyznawcy islamu w Polsce są zgrupowani w 6 gminach: w Białymstoku, Bohonikach, Kruszynianach, Gorzowie, Gdańsku i w Warszawie - mówił gość audycji.

Więcej na temat współczesnej społeczności islamskiej w Polsce posłuchaj w audycji.

bm

Sąd Wojskowy w Rostowie nad Donem uznał, że Muslim Alijew i Inwer Bekirow utworzyli na zaanektowanym półwyspie komórki Parti Odrodzenia Islamskiego, za co trafią do łagrów - odpowiednio na 19 i 18 lat. Ich czterech współpracowników oskarżono o prowadzenie werbunku i skazano na kary od 7 do 10 lat pozbawienia wolności. - To praktyka zastraszania stosowana przez Rosję od 2014 roku, od aneksji Krymu - podkreślał wielokrotnie w wywiadach dla Polskiego radia jeden z tatarskich liderów Nariman Dżelalow. - Nie wiesz, co się może stać, jeśli będziesz swobodnie wyrażać swoje poglądy, dlatego tak dużo ludzi po prostu boi się głośno rozmawiać - wyjaśnia tatarski lider.

Centrum Praw Człowieka "Memoriał" wskazało, że w Rosji jest ponad 140 więźniów politycznych, przetrzymywanych ze względów religijnych, z których większość to Tatarzy krymscy.

IAR/dad

"U nas każdy jest prorokiem. O Tatarach w Polsce" Bartosz Panek, Wydawnictwo Czarne

Wielbiciele Podlasia dobrze znają Kruszyniany i Bohoniki. Miłośnicy Sienkiewicza z pewnością pamiętają Lipków. Ale nawet ci, którzy słyszeli o polskich Tatarach, zaliczają ich raczej do barwnej, egzotycznej przeszłości.

Przybyli na Litwę pod koniec XIV wieku, kiedy książę Witold rekrutował wojska przeciwko Krzyżakom. W zamian płacił ziemią w bezludnej głuszy. Zostali. Walczyli pod Grunwaldem, a potem w kolejnych wojnach i powstaniach. Legionista Aleksander Sulkiewicz był przyjacielem Piłsudskiego. Mufti Szynkiewicz szedł za trumną marszałka ramię w ramię z imamami wileńskim i warszawskim. Kilkanaście pokoleń wydało majorów, chorążych, tłumaczy królewskich, sędziów, rotmistrzów. Chociaż żyli otoczeni ludnością chrześcijańską, potrafili zachować odrębność narodową i wiarę muzułmańską.

Pod koniec lat trzydziestych XX wieku mieszkało ich w Polsce niecałe sześć tysięcy. Po II wojnie światowej Tatarów nie uwzględniała żadna z umów o repatriacji zawartych między Moskwą a Warszawą. Władze sowieckie traktowały ich jako Tatarów radzieckich, chociaż oni sami czuli się pełnoprawnymi obywatelami Rzeczypospolitej. Ci, którym udało się opuścić Kresy, próbowali zacząć nowe życie w nowych miejscach. Dziś oficjalnie pozostało ich niespełna dwa tysiące.

Bartosz Panek zebrał, co ocalało. W fascynujących życiorysach swoich bohaterów przypomina, że kultura tatarska była i jest nieodłączną częścią naszego wspólnego dziedzictwa i choć dzisiaj społeczność tatarska jest nieliczna i podzielona, pamięć o niej musi przetrwać.

***

Tytuł audycji: Klub Trójki
Prowadzi: Michał Żakowski
Goście: Bartosz Panek (autor książki "U nas każdy jest prorokiem. O Tatarach w Polsce")
Data emisji: 28.07.2020
Godzina emisji: 21.09