Niemcy na wschodzie. Mniej znany aspekt odzyskiwania przez Polskę niepodległości

Gdy 11 listopada 1918 roku Polska odzyskała niepodległość, na froncie wschodnim wciąż znajdowały się tysiące niemieckich żołnierzy. Ich obecność niosła ze sobą zagrożenie dla młodego państwa polskiego, a na terenach, które okupowali, dochodziło do krwawych walk z polskimi patriotami. Jednocześnie niespiesznie ewakuowane oddziały niemieckie tworzyły strefę buforową, która przez kilka miesięcy oddzielała Polskę od bolszewickiej Rosji. Tak czy inaczej niektóre polskie miasta musiały czekać na niepodległość nawet pół roku dłużej.

Wejście wojsk polskich do Białegostoku i odzyskanie niepodległości przez miasto. 22 luty 1919 roku

Foto: Agencja Forum

Podczas I wojny światowej linia demarkacyjna froncie wschodnim zmieniała się dużo dynamiczniej niż na zachodzie Europy. Rosja, mimo ogromnego wysiłku, nie umiała przeciwstawić się armiom państw centralnych - Niemiec i Austro-Węgier (ale głównie tych pierwszych) - które weszły w głąb imperium.  

W 1915 roku Niemcy mieli już pod swoją kontrolą całe Królestwo Kongresowe. Wkrótce zajęli także m.in. część Łotwy, większość Litwy z Kownem i Wilnem oraz fragment dzisiejszej Białorusi z Grodnem.

Ober-Ost

Po ustabilizowaniu się frontu na przełomie 1915 i 1916 roku na części podbitych ziem imperium rosyjskiego Niemcy utworzyli odrębne struktury administracyjne - Ober-Ost z siedzibą w Kownie. Na ich czele stał Naczelny Dowódca na Wschodzie. Od początku wojny do sierpnia 1916 roku był nim gen. Paul von Hindenburg, a następnie książę Leopold Bawarski.

Wydzielony obszar na froncie wschodnim początkowo dzielił się na sześć obwodów: Kurlandię, Litwę, Wilno, Suwałki, Grodno i Białystok. Podział administracyjny ulegał zmianom (np. złączono Suwałki i Wilno oraz Białystok i Grodno) i ostatecznie w 1917 roku pozostały dwa obwody – Kurlandia i złożony z pozostałych pięciu - Litwa.  

Tereny te stanowiły strefę buforową między Prusami Wschodnimi a linią demarkacyjną z Rosją. Był to obszar o wielkości ponad 100 tys. kilometrów kwadratowych, zamieszkany przez niemal 3 mln ludzi. Niemcy brali pod uwagę włączenie tego terytorium do swojego państwa po zakończeniu działań zbrojnych. 

Ober-ost podporządkowany był administracji wojskowej, której zadaniem była maksymalna eksploatacja tego obszaru dla potrzeb wysiłku wojennego. Ludność musiała dostarczać okupantom żywność, inwentarz i inne niezbędne wojsku materiały. Była zmuszona do płacenia nowych podatków i ceł. Co więcej, Niemcy wprowadzili również osobną walutę - ostrubel, którego z czasem zastąpiła ostmarka.  

W granicach Ober-Ostu znalazł się tylko fragment dawnego zaboru rosyjskiego z Mariampolem, Suwałkami i Augustowem. Z reszty w 1916 roku Niemcy i Austriacy utworzyli zależne od siebie Królestwo Polskie.

Traktat brzeski

Rewolucja lutowa 1917 roku i obalenie caratu wprowadziło chaos w Rosji, a zmęczona działaniami zbrojnymi armia rosyjska nie przedstawiała realnej wartości bojowej. Na korzyść państw centralnych jeszcze bardziej wpłynął przewrót bolszewicki z listopada z 1917 roku. Włodzimierz Lenin dbał bardziej o utrzymanie się u władzy niż prowadzenie dalszych działań w europejskim konflikcie.  

Już w połowie grudnia bolszewicy podpisali zawieszenie broni z państwami centralnymi. Umożliwiło to Niemcom przerzucenie dużej części armii z frontu wschodniego do walk z Francją na zachodzie. 

Jednak zawieszenie broni nie mogło trwać w nieskończoność. W związku z tym, że bolszewicy odmówili podpisania niekorzystnego traktatu pokojowego, 18 lutego 1918 roku państwa centralne rozpoczęły ofensywę i błyskawicznie zajęli kolejne tereny byłego imperium. Pod ich panowaniem znalazły się kraje bałtyckie, większość dzisiejszej Białorusi z Mińskiem oraz Ukraina aż po Ługańsk. 

Zgodnie z umową podpisaną w lutym 1918 roku państwa centralne zobowiązały się utworzyć Ukraińską Republikę Ludową, która na zachodzie sięgałaby aż po Chełm i część Podlasia. Faktycznie Państwo Ukraińskie pod przywództwem hetmana Pawło Skoropadskiego znajdowało się pod niemieckim protektoratem.

Czytaj także:

Układ Piłsudski-Petlura. Razem przeciwko bolszewikom

3 marca 1918 roku bolszewicy zmuszeni zostali do podpisania traktatu brzeskiego, w wyniku którego ponieśli ogromne straty terytorialne na rzecz państw centralnych. 

Niemcy na wschodzie

Latem 1918 roku niepowodzeniem zakończyła się ofensywa niemiecka na froncie zachodnim, a stacjonujące na wschodzie oddziały zajmowały się jedynie eksploatacją zajętych ziem i przesyłaniu żywności do Rzeszy.  

Wśród żołnierzy na obu frontach postępowała demoralizacja i zmęczenie wojną. Jesienią wybuchły pierwsze bunty, a władzę przejmowały rady żołnierskie, które odmawiały wykonywania rozkazów przełożonych. Na terytorium Rzeszy wybuchła rewolucja komunistyczna, a cesarz Wilhelm II abdykował.  

11 listopada oficjalnie zakończyła się I wojna światowa, a Józef Piłsudski objął władzę w Polsce, która wracała na mapy po 123 latach niewoli. Na całym terenie Królestwa Polskiego rozbrajano niemieckich żołnierzy i umożliwiano im powrót do domu.

Jednak 11 listopada 1918 roku w granicach odradzającej się Polski znajdowały się tylko jej centralne ziemie z Warszawą, Krakowem, Łodzią i Lublinem. Niemcy zajmowali północne, zachodnie i... wschodnie ziemie przyszłej II Rzeczypospolitej. Polacy mieszkający na tych terenach musieli poczekać na niepodległość jeszcze kilka miesięcy.

Czytaj także:

"Nastroje były entuzjastyczne". Prof. Wojciech Polak o listopadzie 1918 roku

Święto Niepodległości. 10 wyzwań stojących przed niepodległą Polską

"Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego". Jan Piłsudskiemu nie udało się odbudować Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Przedwczesna radość

Euforia z odzyskania niepodległości udzieliła się również Polakom, którzy mieszkali na terenach podporządkowanych Naczelnemu Dowódcy na Wschodzie. Tu również członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej oraz zwykli obywatele chcieli rozbrajać Niemców, jednak nie zawsze kończyło się to pomyślnie. 

Do najbrutalniejszych starć doszło w Międzyrzecu Podlaskim, do którego 13 listopada wkroczył oddział POW. Polacy doszli do porozumienia z miejscowym garnizonem niemieckim, który zawiązał radę i obalił swojego dowódcę. Jednak trzy dni później do Międzyrzeca przybył oddział pacyfikacyjny i zaatakował siedzibę poewiaków oddaloną od centrum miasta.  

Wobec znacznej przewagi nieprzyjaciela Polacy wywiesili białą flagę, jednak nie przeszkodziło to okupantom w kontynuowaniu ostrzału. Gdy walki dobiegły końca Niemcy dobili bagnetami rannych, a następnie ruszyli w stronę miasta, gdzie strzelali do cywilów i wrzucali granaty do mieszkań. Wydarzenia te miały miejsce 16 listopada 1918 roku. W ich wyniku zginęło ok. 50 osób. W kolejnych dniach Niemcy przeprowadzili kilka podobnych ekspedycji karnych w tej okolicy.

Oddział POW z Łukowa oddalonego od Międzyrzeca o 30 kilometrów. Fotografia wykonana w 1918 roku Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Zagrożenie i szansa

Niemieckie wojska, które po zakończeniu I wojny światowej znajdowały się na wschodzie, były dużym zagrożeniem dla odradzającej się Polski. Istniało realne niebezpieczeństwo, że niemieccy żołnierze będą powracać do domów przez polskie terytorium, co przy wysokim poziomie demoralizacji niemieckich żołnierzy mogło prowadzić do grabieży, gwałtów i starć z polskimi oddziałami. 

Ostatecznie Józefowi Piłsudskiemu udało się wynegocjować, aby oddziały wracające z frontu wschodniego udały się do Prus Wschodnich linią kolejową Brześć - Grajewo - Białystok. Jednak ze względu na niską przepustowość tej trasy ewakuacja zajęła dużo czasu. W połowie listopada Niemcy zaczęli opuszczać najdalej wysunięte na wschód okupowane ziemie ukraińskie i białoruskie, ale zajęło wiele tygodni zanim całkowicie wycofali się z frontu wschodniego.  

Ich obecność na wschód od niepodległej Polski była również pewną szansą na ustabilizowanie sytuacji w młodym kraju. Układ rozejmowy w Compiègne, który kończył I wojnę światową, anulował postanowienia traktatu brzeskiego. Już w połowie listopada bolszewicy rozpoczęli marsz na zachód i powoli przejmowali kontrolę nad terenami, z których wycofywali się Niemcy. Należy zaznaczyć, że bardzo długa ewakuacja wielotysięcznej armii niemieckiej spowolniła ofensywę bolszewików. Polacy mieli zatem dodatkowe kilka miesięcy na uporządkowanie wielu spraw administracyjnych, dyplomatycznych i wojskowych.

***

Pod koniec grudnia 1918 roku Niemcy opuścili Wilno, w którym władzę przejęła polska ochotnicza formacja Samoobrona Litwy i Białorusi. Miasto było odizolowane od państwa polskiego niemiecką strefą okupacyjną i już 5 stycznia 1919 roku zajęli je bolszewicy.

5 lutego 1919 roku w Białymstoku podpisana została umowa, która ustalała warunki odwrotu Niemców i przemarszu wojsk polskich na wschód. Powstała zatem sytuacja, w której równocześnie oddziały niemieckie wycofywały się na zachód przez ziemie polskie, a Polacy ruszali do walki z bolszewikami przez terytorium okupowane przez Niemców.  

Gdy 14 lutego 1919 roku pod Berezą Kartuską doszło do pierwszych starć między wojskami polskimi i bolszewickimi, Niemcy wciąż okupowali takie miasta, jak Białystok czy Grodno. To pierwsze opuścili jeszcze w lutym, ale Grodno czekało na wyzwolenie do kwietnia 1919 roku. Pół roku po odzyskaniu przez Polskę niepodległości.

th

Źródła:

J. Centek, Niemieckie wojska lądowe na froncie wschodnim w listopadzie 1918 roku, "Przegląd Historyczno-Wojskowy", r. XIX (LXX), nr 1-2 (263-264), 2018

J. Centek, Ewakuacja wojsk niemieckich z ziem litewskich po zakończeniu I wojny światowej, "Europa Orientalis. Studia z Dziejów Europy Wschodniej i Państw Bałtyckich", 2009

B. Korzeniewski, Powiat bialski i radzyński u progu niepodległości: listopad 1918 - luty 1919, "Rocznik Lubelski", r. 38, 2012.