Kryptonim "Bem"
Zbigniew Herbert (1924-1998) był jednym z największych polskich poetów XX wieku, autorem m.in. cyklu "Pan Cogito", a także eseistą i dramaturgiem.
Po odwilży 1956 roku wydano jego debiut książkowy - tom wierszy "Struna światła". W 1958 roku otrzymał stypendium literackie z Ministerstwa Kultury i Sztuki, dzięki któremu wyjechał na kilka lat na Zachód. Tam nawiązał kontakt ze środowiskiem paryskiej "Kultury" oraz środowiskami emigracyjnymi, które zaczęły upowszechniać jego twórczość. Przez kolejne lata poeta podróżował po krajach Europy Zachodniej i USA. Wiązało się to z popularnością, jaką cieszyła się jego twórczość, oraz z nagrodami i stypendiami, jakie z tego tytułu otrzymywał.
Podróże Zbigniewa Herberta wzbudziły zainteresowanie Służby Bezpieczeństwa. W rozpracowanie jego zagranicznych kontaktów w latach 1968-1970 zaangażował się Departament I MSW (wywiad cywilny), który w czerwcu 1968 roku otworzył sprawę o kryptonimie "Bem". Miała ona na celu ustalenie kontaktów Herberta wśród emigracji polskiej oraz instytucjami kulturalnymi Zachodu.
Serwis specjalny poświęcony Zbigniewowi Herbertowi
"Może wspomagać ośrodki dywersji"
W latach 1975-1983 Zbigniew Herbert dwukrotnie otrzymał odmowę wydania paszportu na wyjazdy do krajów Zachodu. W postanowieniu z dnia 30 grudnia 1975 r. "o zastrzeżeniu wyjazdu za granicę" naczelnik Wydz. IV Dep. III MSW napisał między innymi, iż "zachodzi uzasadnione domniemanie, że podczas wyjazdu na Zachód może wspomagać ośrodki dywersji w akcji propagandowej przeciwko PRL".
W latach 70. XX w. poeta zaangażował się w poparcie inicjatyw opozycyjnych. Podpisał m.in. "list 17" w obronie aresztowanych członków organizacji "Ruch", a także "list 59" w proteście przeciwko planowanym przez władze PRL zmianom w konstytucji.
Na początku lat 80. Zbigniew Herbert związał się z wydawanym w podziemiu czasopismem "Zapis", uczestniczył w życiu politycznym oraz kulturalnym organizowanym przez NSZZ "Solidarność". Po wprowadzeniu stanu wojennego publikował wyłącznie w wydawnictwach podziemnych oraz emigracyjnych. Wydał m.in. "Raport z oblężonego Miasta".
W inwigilacji Zbigniewa Herberta i jego "kontaktów" wykorzystywano także podsłuchy telefoniczne, pokojowe i specjalne punkty obserwacyjne. W latach 1975-1983 poeta otrzymał również dwukrotnie odmowę wydania paszportu na wyjazdy na Zachód.
Na scenie historii najnowszej
Halina Mikołajska (właśc. Helena Maria Mikołajska, 1925 -1989) była cenioną aktorką i reżyserką filmową. Podczas okupacji niemieckiej występowała w teatrach podziemnych. Po wojnie występowała w teatrach w Krakowie, Wrocławiu i Warszawie. W latach 1953-1962 wykładała w warszawskiej PWST.
Od końca lat 60. XX w. Mikołajska była zaangażowana w działalność opozycyjną – podpisała m.in. petycje protestacyjne ws. sytuacji Polaków w ZSRR oraz zmian w konstytucji PRL. Od 1976 roku zaangażowała się w działalność Komitetu Obrony Robotników, a następnie w organizację Towarzystwa Kursów Naukowych. Wstąpiła do NSZZ "Solidarność" i jako ekspert ds. teatru była delegatem na I Zjazd NSZZ "Solidarność". 13 grudnia 1981 roku została internowana i przebywała w ośrodkach odosobnienia w Białołęce, Gołdapi i Darłówku. Zwolniono ją w kwietniu 1982 roku.
Mikołajska należała do aktorów bojkotujących występy w państwowej telewizji i radiu, w latach 1983-1985 występowała z programami artystycznymi w mieszkaniach prywatnych i kościołach. Od 1985 roku aktorka zachorowała na chorobę nowotworową i ograniczyła swoją aktywność zawodową i opozycyjną.
"Uczestnictwo w negatywnych inicjatywach politycznych"
Kwestionariusz Ewidencyjny krypt. "Senator" prowadzony w latach 1970-1975 przez Wydział IV Departamentu III MSW określał Helenę Mikołajską jako "sympatyzującą ze środowiskami opozycyjnymi". Aktorka występuje w aktach Sprawy Operacyjnego Rozpracowania o krypt. "Gracze" – prowadzonej w latach 1976-1982 przez Dep. III MSW – w związku z aktywnym udziałem w działaniach Komitetu Samoobrony Społecznej KOR.
Z zachowanych materiałów wynika, że Helena Mikołajska została zarejestrowana w styczniu 1976 roku przez Wydział III KS MO jako "figurantka" (w żargonie SB: określenie osoby poddanej inwigilacji) Sprawy Operacyjnego Rozpracowania krypt. "Patrycja".
Powodem rozpracowania było "uczestnictwo w negatywnych inicjatywach politycznych wobec władz PRL" oraz podpisywanie petycji krytykujących politykę rządu, w tym "listu 59", w którym sygnatariusze skrytykowali zmiany w konstytucji PRL. Całość akt sprawy zniszczono w styczniu 1990 roku. Zachowały się zapisy ewidencyjne.
W dokumentacji obiektowej "Klan" Mikołajska figuruje w gronie delegatów na I Zjazd NSZZ "Solidarność". Aktorka występowała również w "wykazie osób przewidzianych do izolacji na wypadek poważnego zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrznego państwa" (Sprawa Obiektowa "Klan" przemianowana w sierpniu 1982 r. na "Związek"). Z materiałów wynika, że Mikołajska była inwigilowana także w toku Sprawy Operacyjnego Rozpracowania krypt. "Pegaz” - rozpracowania Towarzystwa Kursów Naukowych, powstałego w styczniu 1978 z inicjatywy środowisk KSS KOR.
Sprawa Operacyjnego Rozpracowania "Klika" była prowadzona przez SB z Wydz. III KS MO przeciwko warszawskiemu środowisku Studenckiego Komitetu Solidarności. W materiałach sprawy osoba Mikołajskiej została określona jako działaczka na rzecz KSS KOR, która kolportowała w środowisku aktorskim "nielegalne materiały" oraz uczestniczyła w szeregu inicjatyw opozycyjnych.
Galaktyka Lema - zobacz serwis specjalny Polskiego Radia
Kryptonim "Astronauta"
Stanisław Lem (1921-2006) był najwybitniejszym polskim pisarzem science fiction, filozofem i futurologiem. Jego książki przetłumaczono na kilkadziesiąt języków, osiągnęły wielomilionowe nakłady. Nazwiskiem pisarza nazwano m.in. planetoidę oraz pierwszego polskiego satelitę naukowego.
Autor "Solaris" pozostawał w zainteresowaniu Służby Bezpieczeństwa PRL szczególnie w latach 70. XX w. z uwagi na jego kontakty z obywatelem NRF oraz podpisaniem protestu wobec umieszczenia w konstytucji PRL zapisów o "wiodącej roli PZPR" oraz "przyjaźni z ZSRR". Pisarz był rozpracowywany w ramach sprawy o krypt. "Astronauta", a także sprawy obiektowej krypt. "Świt", dotyczącej kontroli środowiska pisarzy zrzeszonych w krakowskim Oddziale Związku Literatów Polskich.
SB inwigilowało Stanisława Lema w ramach sprawy o krypt. "Astronauta", prowadzonej przez Wydział III KW MO w Krakowie, w okresie od marca do lipca 1976 roku. Pisarz podejrzewany był o "negatywną inicjatywę wobec władz państwowo-politycznych" w związku z podpisaniem protestu przeciwko wpisaniu w konstytucję zapisów o "wiodącej roli PZPR" oraz "przyjaźni z ZSRR".
Sprawę zakończono i materiały SOR krypt. "Astronauta" złożono 5 sierpnia 1976 roku w Archiwum Wydziału "C" KW MO w Krakowie. W materiałach administracyjnych Departamentu III MSW zawierające meldunki Wydziału III z poszczególnych województw dotyczącej sytuacji społeczno-politycznej w kraju w 1980 roku znajdują się biogramy członków Związku Literatów Polskich - w tym również Stanisława Lema.
PAP/jp
