Emanuel Rostworowski – wybitny badacz dziejów oświecenia

30 lat temu, 8 października 1989, zmarł Emanuel Rostworowski - historyk krakowski, autor wielce odkrywczych i interesujących książek o wieku XVIII, redaktor Polskiego Słownika Biograficznego.

Pałac Staszica, siedziba kilku instytutów i Wydziału PAN, Warszawa, ul. Nowy Świat fot. Wikimedia Commons.

Urodził się 8 stycznia 1923 w Krakowie, jako syn znakomitego pisarza i dramaturga Karola Huberta Rostworowskiego. Maturę przyszły historyk zdał w trakcie okupacji, jeżdżąc na tajne komplety i czytając znalezione podręczniki. Studia rozpoczął w 1943 roku na tajnym Uniwersytecie Jagiellońskim. Pod kierunkiem innego wybitnego badacza prof. Władysława Konopczyńskiego zainteresował się wiekiem XVIII.
Historia magistra vitae est
- O wyborze historii zadecydowały względy pozanaukowe. W latach okupacji moi rówieśnicy mieli głowy pełne światoburczych myśli. Była to szczególna sytuacja równocześnie najcięższej zewnętrznej niewoli i wyjątkowej wewnętrznej wolności. Do głowy wbiła mi się stara maksyma o historii jako mistrzyni życia – mówił prof. Emanuel Rostworowski na antenie PR w 1973 roku.
Studia przerwało powołanie do służby wojskowej w marcu 1945 roku.  Jednak po kilku miesiącach za wstawiennictwem Konopczyńskiego udało się wrócić do pracy naukowej w stopniu starszego szeregowego. Po powrocie do Krakowa spotkał drugiego mentora, którym był prof. Józef Feldman. Po obronie pracy magisterskiej Rostworowski piął się po szczeblach kariery naukowej, piastując coraz wyższe stanowiska na Uniwersytecie Jagiellońskim. W pracy naukowej skupił się na wieku XVIII - stuleciu stanowiącym ostatni akt dziejów Rzeczpospolitej Szlacheckiej, która upadła w dramatycznych okolicznościach.
- Emocjonalnie należałem do orientacji londyńskiej. Jednak nabierałem przeświadczenia o zwodniczości egzotycznych sojuszów, jak to nazywał w swojej publicystyce Cat-Mackiewicz. Od czasów konfederacji barskiej ciągłe liczenie na pomoc zachodu – mówił prof. Rostworowski w audycji Jerzego Mikkego – nie można głębiej poznać przeszłości własnego narodu, nie widząc go na tle tego, co się dzieje w innych krajach. Tego rodzaju refleksje inspirowały moje pierwsze prace historyczne poświęcone stosunkom polsko-francuskim w XVIII wieku.
Zabawa w detektywa
Tytuł profesora Emanuel Rostworowski uzyskał w 1961 roku, dziesięć lat później został mianowany profesorem zwyczajnym – najbardziej prestiżowym stopniem naukowym. Zostawił po sobie bogaty dorobek, między innymi niezastąpioną syntezę dziejów powszechnych XVIII wieku. Dużą popularnością cieszyła się też jego książka ”Legendy i fakty XVIII wieku”.
- W naukach humanistycznych często błąd powtarzany z pokolenia na pokolenie mocno się zakorzenia. Przez kilka lat zabawiałem się w detektywa, tropiąc podejrzane wątki i starając się rozwikłać różne historyczne zagadki – mówił autor o okolicznościach powstania pracy.
W innym dziele ”Ostatni król Rzeczypospolitej” bronił Stanisława Augusta Poniatowskiego, starając się pokazać poważną i trudną grę polityczną, jaką monarcha prowadził w warunkach wewnętrznych i zewnętrznych przeciwności.
Polski Słownik Biograficzny
Emanuel Rostworowski zapisał się też w pamięci jako trzeci redaktor "Polskiego Słownika Biograficznego". Pracował na tym stanowisku od 1964 roku aż do śmierci. Napisał 66 biogramów i zredagował 21 tomów, czyli ok. 13 tysięcy biogramów.
- Jest to wielkie osiągnięcie zespołowe naszej nauki, szczególnie jeśli zważymy na takie czynniki jak: historyczna zmienność granic państwa polskiego, rozproszenie Polaków w świecie, zniszczenia wojenne, a także brak wydawnictw pomocniczych - mówił prof. Rostworowski w audycji z cyklu ”Wizerunki ludzi myślących”.
Zmarł 8 października 1989. Przez większość życia mieszkał w Krakowie.
mjm