2 kwietnia 1939 roku o godzinie 20:45 w mieszkaniu przy alei Szucha 16 w Warszawie Walery Sławek próbował odebrać sobie życie. Wszystko działo się o tej samej godzinie, o której cztery lata wcześniej odszedł Marszałek Józef Piłsudski.

Walery "Gustaw" Sławek był stronnikiem obozu Józefa Piłsudskiego, trzykrotnym premierem niepodległej Polski, marszałkiem sejmu, współautorem konstytucji kwietniowej i działaczem PPS.

Motywy jego samobójczej śmierci do dziś są jedną z największych zagadek międzywojnia. Były premier strzelił do siebie z browninga, pistoletu dość powszechnie używanego w tamtych czasach, którego podobno używał jeszcze w okresie działalności w PPS. Choć strzelił sobie w usta, kula nie przebiła czaszki, utkwiła w podniebieniu i nie zabiła go na miejscu. Przewieziono go do kliniki wojskowej, gdzie zmarł 3 kwietnia we wczesnych godzinach porannych.

Zaskakujący strzał

Śmierć polityka była zaskoczeniem. Na 3 kwietnia Walery Sławek był umówiony z Michałem Brzękiem-Osińskim. Mieli pojechać do willi we wsi Janowiczki pod Racławicami, którą w lipcu 1935 roku ufundowali dla niego posłowie i senatorowie Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem.

2 kwietnia w godzinach przedpołudniowych Walery Sławek widział się ze swym przyjacielem Bohdanem Podoskim. Przyjął go ubrany w odświętny garnitur z przypiętymi do klapy wstążkami Orderu Virtuti Militari i Krzyża Niepodległości. W czasie rozmowy podobno nie dało się zauważyć niczego niepokojącego.

W krótkiej notatce, sporządzonej na chwilę przed samobójstwem, napisał:

Odbieram sobie życie. Nikogo proszę nie winić. 2/IV. 1939. W. Sławek. Spaliłem papiery o charakterze prywatnym, a także wręczone mi w zaufaniu. Jeśli nie wszystkie, proszę pokrzywdzonych o wybaczenie. Bóg Wszystkowidzący może mi wybaczy moje grzechy i ten ostatni.

Niejasne decyzje

Przyczyną decyzji Sławka nie był ani chwilowy impuls, ani nagłe załamanie. Pewne jest, że skrupulatnie przygotowywał się do podjęcia próby samobójczej, ale nie można jednoznacznie stwierdzić, co sprawiło, iż podjął ten desperacki krok.

Istnieje przypuszczenie, że jednym z motywów samobójstwa mogły być zawiedzione nadzieje polityczne. Przed śmiercią Piłsudskiego Walery Sławek uchodził za jednego z głównych pretendentów do objęcia sukcesji po Komendancie. Jako premier i prezes BBWR cieszył się niemal bezgranicznym zaufaniem Marszałka. Te oczekiwania przekreśliła śmierć Józefa Piłsudskiego i zmiana postawy prezydenta Ignacego Mościckiego.

Po śmierci Marszałka Walery Sławek przeżył silne załamanie. Nie był zdolny do podjęcia skutecznych działań. Jego przyjaciel, generał Aleksander Prystor twierdził, że ilekroć próbował skłonić premiera do aktywności, zawsze miał wrażenie, iż "Walery za chwilę sięgnie do telefonu, by prosić Komendanta o przyjęcie".

Kiedy 12 października 1935 roku Sławek zrezygnował z funkcji szefa gabinetu, wielu jego dotychczasowych zwolenników zaczęło odsuwać się od niego. Swoje poparcie przenosili na prezydenta Mościckiego lub generała Rydza-Śmigłego.

Walery Sławek, jako prezes BBWR i szef Związku Legionistów, ciągle jeszcze mógł odgrywać ważną polityczną rolę. Jednak już pod koniec października 1935 roku podjął, dla wielu jego stronników niezrozumiałą, decyzję o rozwiązaniu Bloku. W dłuższej perspektywie okazała się ona równoznaczna z alienacją na scenie politycznej i stopniową utratą pozycji w życiu publicznym. Niebawem stronnicy Rydza-Śmigłego odsunęli Sławka od kierowania Związkiem Legionistów, co nastąpiło 24 maja 1936 roku.

Kolejnym ciosem dla Sławka były próby wyniesienia generała Rydza-Śmigłego na następcę Józefa Piłsudskiego. Nadanie Śmigłemu godności marszałka Polski napełniło go odrazą, a utworzenie Obozu Zjednoczenia Narodowego miało - w jego ocenie - równać się sprzeniewierzeniu koncepcjom i politycznemu testamentowi Marszałka Piłsudskiego.

Kontestator duumwiratu

Po załamaniu Sławek zdobył się na krótki powrót do politycznej aktywności, która w dużej mierze opierała się na prowadzeniu w kuluarach i na forum Sejmu kampanii przeciwko "duumwiratowi Mościcki-Rydz".

Po nagłej śmierci marszałka Sejmu Stanisława Cara w czerwcu 1938 roku Walery Sławek został wybrany jego następcą. Wydawało się, że pojawiły się przed nim nowe polityczne perspektywy, w Sejmie wyraźnie kształtowała się grupa piłsudczyków, popierających Sławka i niezadowolonych z sojuszy Mościcki-Rydz.

Jednak prezydent i nowy marszałek Polski szybko uznali, że Walery Sławek stanowi dla nich zbyt duże zagrożenie. Wielu wciąż uważało go za naturalnego kontynuatora działań Józefa Piłsudskiego. Rozwiązanie Sejmu i rozpisanie nowych wyborów miało uniemożliwić Sławkowi ugruntowanie jego pozycji i skonsolidowanie przychylnego mu środowiska w parlamencie.
Kiedy ogłosił chęć kandydowania w wyborach, niedawni "przyjaciele" rozpętali przeciwko niemu nagonkę. W stolicy pocztą rozsyłano ulotki namawiające do nieoddawania na niego głosów. Ostatecznie mandat uzyskał jego kontrkandydat – Wacław Makowski.

Strzał na rozkaz głosu sumienia

Przegrana w wyborach, poczucie klęski i przekonanie, iż obóz, do którego przynależał, sprzeniewierzył się testamentowi Piłsudskiego, przyczyniły się do nawrotu depresji. Dodatkowym powodem załamania była niekorzystna sytuacja międzynarodowa, świadomość fatalnego położenia Polski i nieuchronnie zbliżającej się wojny.

Były premier borykał się również z problemami materialnymi, nosił się z zamiarem sprzedaży mieszkania i wyprowadzenia z Warszawy. Skazany na polityczną bezczynność oddawał się spisywaniu wspomnień i dokonywaniu osobistych rozliczeń.

Jego śmierć zszokowała opinię publiczną. Wydarzenie z 2 kwietnia 1939 roku szybko zaczęło obrastać w mity. Motywy samobójczego strzału interpretowano rozmaicie - jako głos sumienia ostatniego "sprawiedliwego piłsudczyka" i prawowitego następcy Komendanta lub jako akt rozpaczy i wyraz lęku przed nadchodzącym kataklizmem, a nawet jako sprzeciw wobec negatywnych przejawów życia publicznego w Polsce, zwłaszcza krytykowanych przez Sławka rządów Mościckiego i Śmigłego-Rydza.

Motywy

Istnieją również hipotezy wskazujące na inne powody samobójstwa Walerego Sławka. Pojawiły się sugestie, że szykował on zamach stanu i chciał obalić rząd Felicjana Sławoja-Składkowskiego. O spisku miał się dowiedzieć marszałek Rydz-Śmigły, który rzekomo kazał aresztować Sławka i planował oskarżyć go o zdradę stanu. Być może były premier dowiedział się o dekonspiracji i terminie aresztowania.

Na poparcie tych hipotez do dziś nie znalazły się dowody historyczne, poza faktem, iż w pierwszych miesiącach 1939 roku nieznani sprawcy przeprowadzili nieudany zamach na prezydenta Mościckiego, który o zorganizowanie całej akcji podejrzewał właśnie Walerego Sławka.

Losom Sławka tragizmu dodaje fakt, że w 1947 roku władze komunistyczne zniszczyły jego grób i przeniosły szczątki do mniej eksponowanej części cmentarza, do kwatery żołnierzy 1920 roku. W miejscu wcześniejszego pochówku Walerego Sławka komuniści pochowali generała Karola Świerczewskiego "Waltera" - "bohatera PRL". Na taką zniewagę Walery Sławek z pewnością nie zasłużył, a polityczna kariera byłego premiera II RP i jego patriotyczna działalność wciąż czekają na większą uwagę i docenienie.

mi

22 marca 1891 roku urodził się Bogusław Miedziński, publicysta i polityk, poseł oraz marszałek Sejmu.

Studiował na Wydziale Chemii Politechniki Lwowskiej i na Studium Rolniczym Uniwersytetu Jagiellońskiego. W pierwszej dekadzie XX wieku zaangażował się w sprawę niepodległościową.

– Był konspiratorem, współtwórcą Polskiej Organizacji Wojskowej i żołnierzem-legionistą, uczestnikiem wielu bitew – mówił redaktor Janusz Tokarczyk, który w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie" wcielił się w rolę obrońcy Miedzińskiego.

Działacz niepodległościowy współtworzył także Tymczasowy Rząd Ludowy w Lublinie i w jego imieniu przekazał władzę Józefowi Piłsudskiemu w listopadzie 1918 roku. Wkrótce stał się jednym z najbardziej zaufanych ludzi Marszałka. Jego ranga, jako polityka, znacznie wzrosła po przewrocie majowym.

Rząd Lubelski. Pierwszy polski rząd po 123 latach zaborów

– Specjalnie dla Miedzińskiego reaktywowano stanowisko ministra poczt i okazało się, że niebawem zajęła się nim Najwyższa Izba Kontroli. W sprawozdaniu z wykonania budżetu za rok 1928 zakwestionowano wydatki mające "charakter wydatków osobistych ministra, bądź podyktowanych względami społecznymi i towarzyskimi" – wyjaśniał dr Janusz Osica, adwersarz redaktora Tokarczyka.

Na tym nie kończy się lista kontrowersyjnych zachowań Miedzińskiego podczas piastowania stanowisk publicznych. Posłuchaj zarzutów, jakie stawiał Miedzińskiemu dr Janusz Osica.

– Był człowiekiem, który dokonywał wielu nadużyć w okresie tworzenia prasy Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem – kontynuował dr Osica. – Cykl ośmiu wywiadów, których Piłsudski udzielił Miedzińskiemu jako redaktorowi "Gazety Polskiej", jest dowodem fatalnej szkoły dziennikarskiej. Miedziński klęczał i bił czołem przed Marszałkiem – dodał.

Piłsudski nie lubił stosowania protekcji na stanowiskach publicznych i Miedziński szybko tracił na znaczeniu w oczach Marszałka. Prominentne stanowisko wicemarszałka Sejmu i fotel senatorski, a następnie laskę Marszałka Sejmu otrzymał dopiero po śmierci Komendanta.

W międzyczasie Miedziński zajmował się także publicystyką. Goście Andrzeja Sowy byli zgodni co do tego, że właśnie w tej profesji sprawdzał się najlepiej. Świadczyć może o tym wyróżnienie go Złotym Wawrzynem Akademickim Polskiej Akademii Literatury za krasomówstwo.

Klęska wrześniowa była kompromitacją obozu sanacyjnego. Premier Rządu RP na Uchodźstwie, gen. Władysław Sikorski nie miał zaufania do piłsudczyków. Miedziński został przez niego wysłany do Afryki Południowej. Do Anglii wrócił w 1947 roku, gdzie zmarł 8 maja 1972 roku.

bm

W 1930 roku Piłsudski zaczął poważnie odczuwać skutki niezdrowego trybu życia. Stres, nałogowe palenie papierosów, picie stanowczo za mocnej herbaty, praca do późnych godzin nocnych i brak snu – wszystkie te wykroczenia przeciwko własnemu organizmowi dały o sobie znać. Remedium na coraz gorszy stan Komendanta miał być wypoczynek w sprzyjającym klimacie. Marszałek podobno wahał się między Maderą i Egiptem. Do wyspy przekonały go podobno córki, na których intuicję postanowił się zdać.

Józef Piłsudski - zobacz serwis specjalny

Jak Marszałek szablę zgubił

Podróż do Lizbony, skąd Marszałek miał odpłynąć, rozpoczęła się 15 grudnia 1930 roku. Piłsudski wyruszył z warszawskiego Dworca Głównego pociągiem w specjalnej prywatnej salonce. Przesiadł się dopiero w Hiszpanii, gdzie obowiązywał wówczas inny rozstaw torów. Z tą przesiadką łączy się anegdota o zagubionej szabli Komendanta.

O zaginięciu broni Piłsudski uświadomił sobie w Lizbonie. Powitanie Marszałka w mieście miało mieć charakter oficjalny, więc i "Ziuka" obowiązywał mundur galowy. Gdy Komendant się przebierał, okazało się, że nikt nie wie, gdzie podziała się jego szabla. Sprawę podchwyciła prasa portugalska, a za nią także tytuły światowe. Dziennikarze ubarwili znacząco historię: wysadzana drogocennymi kamieniami szabla miała paść ofiarą kradzieży.

Tak naprawdę szabla była zwykła, bez ozdób, a do rabunku nie doszło. Broń po prostu została w salonce - po prostu zapomniano o niej podczas przenoszenia rzeczy Marszałka.

Anioł stróż Piłsudskiego

Piłsudski wyruszył z Lizbony na Maderę statkiem handlowo-pasażerskim "Angola". Zamieszkał w willi na obrzeżach miasta Funchal, stolicy wyspy. W ślad za Marszałkiem, na Maderze wylądował też Mieczysław Lepecki. Młody, zaledwie trzydziestotrzyletni kapitan znał wyspę doskonale: był tu już trzy razy. Oficer mógł się zresztą pochwalić całym atlasem egzotycznych miejsc, które zdążył zwiedzić do czasu podróży z Komendantem. Lepecki udał się na wyspę z polecenia Józefa Becka, wówczas szefa gabinetu ministra spraw wojskowych. Początkowo, zgodnie z instrukcjami, pilnował bezpieczeństwa Marszałka z oddali – Piłsudski, niechętny dodatkowej ochronie, nie wiedział o jego misji.

Mieczysław Lepecki – podróżnik i wierny adiutant Marszałka

"Z Polską utrzymywałem ożywioną korespondencję i w ten sposób uspokajałem niepokój osób najbliższych Marszałkowi, obawiających się zarówno o stan Jego zdrowia, jak i bezpieczeństwo" wspominał. Przez kilka tygodni – w styczniu i lutym 1931 roku – towarzyszył mu jeszcze jeden oficer mjr Julian Grudziński.

Lepecki został wprowadzony do willi, w której rezydował Marszałek, dopiero w lutym. Został przedstawiony Piłsudskiemu przez jego adiutanta, doktora Marcina Woyczyńskiego. Dzięki misji Lepeckiego dysponujemy dziś barwną relacją o pobycie Piłsudskiego na wyspie, a także – bo oficer-podróżnik sam pełnił później funkcję adiutanta Marszałka – również ostatnich latach życia Komendanta.

Sielanka na Maderze

Jak spędzał czas Piłsudski podczas wyjazdu? Mieczysław Lepecki relacjonował jego dzienną rutynę w ten sposób: "Dzień Marszałka Piłsudskiego rozpoczynał się na Maderze wcześnie. Już o godzinie 8 rano opuszczał łóżko, zjadał śniadanie, i o ile pogoda pozwalała, udawał się do ogrodu. Tutaj odbywał najpierw długą przechadzkę".

Po spacerze Piłsudski brał się do lektury dzieł o tematyce wojennej. Drugie śniadanie - bułeczki lub ciasto popijane herbatą - spożywał o 11.

"Czas między 14 a 15, o której Marszałek miał zwyczaj jadać obiad, wykorzystywał podobnie jak godziny ranne na czytanie dzieł wojskowych, a niekiedy na robienie notatek, lub pisaniu pracy, którą wydał później pt. »Poprawki historyczne«. (…) Marszałek spożywał zwykle obiad szybko i udawał się do swego pokoju" pisał oficer.

Po obiedzie Piłsudski oddawał się błogiemu nieróbstwu, wypoczywając w ogrodzie. "Zwykle już po godzinie Marszałek zaczynał nudzić się bezczynnością i poczynał oglądać się za swoimi książkami i notatkami. Czasem tylko, gdy piękna pogoda aż »łapała za serce« odkładał pracę na później i spacerował po ogrodzie, stając często w zadumie na miejscu, skąd roztaczał się niezrównany widok na bezmierny ocean" dodawał Lepecki.

Piłsudski podczas wypoczynku na Maderze. Fot.: NAC

"Wichrem" do Gdyni

Spokój Marszałkowi mąciła korespondencja z Warszawy. Listy i depesze napływały do Funchalu nieprzerwanym strumieniem. W połowie marca willę, w której wypoczywał Piłsudski zasypała sterta kart pocztowych. Nadawcami byli rodacy, którzy za pośrednictwem pocztówek składali "Ziukowi" życzenia imieninowe.

Korespondencja ta powróciła z Piłsudskim do Polski. Żeby załadować ją na pokład okrętu, którym Marszałek odbywał drogę powrotną, potrzebny był samochód ciężarowy. Pomysł powrotu do kraju flagowym okrętem polskiej floty, kontrtorpedowcem ORP "Wicher", wyszedł od samego Marszałka. Komendant czuł się zawsze przede wszystkim wojskowym i podróż na pokładzie niszczyciela – mimo braku wygód – odpowiadała mu najbardziej. Okręt zawinął do gdyńskiego portu 29 marca 1931 roku. 

Tadeusz Morgenstern-Podjazd - kapitan ORP "Wicher"

Atrakcyjna pani doktor

Poza oficerami Marszałkowi na Maderze towarzyszyła jeszcze jedna osoba. Była nią młodsza od Piłsudskiego o prawie 30 lat lekarka Eugenia Lewicka. "Była blondynką o ładnych, błękitnych oczach. Była niedużego wzrostu i miała zgrabną figurę. Odznaczała się przy tym wyjątkowym urokiem i wdziękiem. Miała bardzo przyjemny timbre głosu i szczególną naturalną i subtelną delikatność w obcowaniu z ludźmi" opisywał ją przedwojenny finansista i lew salonowy Antoni Jaroszewicz.

Piłsudski poznał Lewicką podczas pobytu z rodziną w Druskiennikach w 1924 roku. Później do Druskiennik jeździł już sam... W 1927 roku sprowadził lekarkę do Warszawy i specjalnie dla niej powołał Państwową Radę Naukową Wychowania Fizycznego. Na Maderze sześćdziesięciotrzyletni Piłsudski i trzydziestoczteroletnia Lewicka zamieszkali pod jednym dachem, w willi Quinta Bettencourt. Marszałek chętnie dawał się fotografować w towarzystwie uroczej lekarki.

Marszałek Józef Piłsudski w towarzystwie dr. płk. Marcina Woyczyńskiego (2. z prawej) i dr. Eugenii Lewickiej zwiedza okolice Funchal. Fot.: NAC

Tragiczny finał romansu

Sielanka nie trwała jednak długo. Eugenia Lewicka powróciła z Madery miesiąc przed powrotem Piłsudskiego. Wyjazd wyznaczał definitywny koniec ich romansu. Jaki był tego powód? Nie wiadomo. Hipotezy są różne. Być może Piłsudski już wówczas zaczął darzyć uczuciem kolejną, jeszcze młodszą kobietę - Jadwigę Burhardt (to, czy faktycznie mieli romans do dziś jest przedmiotem sporów historyków). A może to Lewicka oczekiwała od Marszałka rozwodu z żoną? Najbardziej sensacyjna wydaje się hipoteza, że Lewicką podejrzewano o kontakty z sowieckim wywiadem (kobieta przyjechała do Polski z ZSRR dopiero w 1923 roku), a Lepecki został wysłany przez Becka na Maderę właśnie po to, żeby szpiegować lekarkę. Tego prawdopodobnie nie dowiemy się nigdy. Bohaterowie tej historii zabrali rozwiązanie zagadki wyjazdu Lewickiego ze sobą do grobu.

Niebawem po powrocie z Madery wizytę lekarce złożyła Aleksandra Piłsudska. Nie wiadomo, w jakiej atmosferze przebiegało spotkanie. Pewne jest, że Marszałek nie utrzymywał już kontaktu z Lewicką. 27 czerwca 1931 roku Lewicką znaleziono nieprzytomną w gmachu Urzędu Wychowania Fizycznego. Zmarła, nie odzyskawszy przytomności, po dwóch dniach w szpitalu. Przyczyną śmierci było zatrucie środkami chemicznymi nieznanego pochodzenia. Czy panna Lewicka popełniła samobójstwo? Czy padła ofiarą zamachu kogoś z otoczenia Marszałka, czy może zginęła jako ofiara wojny wywiadów? Tego nie wiemy. Pewne jest, że stroniący od uroczystości religijnych Piłsudski (nie był nawet na pogrzebie pierwszej żony), pojawił się na nabożeństwie żałobnym za duszę Eugenii Lewickiej.

Bartłomiej Makowski

Podczas pisania artykułu korzystałem z:

Mieczysław Lepecki, "Pamiętnik adiutanta Marszałka Piłsudskiego", PWN, 1988;

Sławomir Koper, "Życie prywatne elit II Rzeczpospolitej", Bellona, 2011.

Zamach stanu, który uczynił z Paderewskiego premiera

Po zakończeniu I wojny światowej jednym z największych problemów odrodzonej Rzeczpospolitej był brak uznania jej rządu na arenie międzynarodowej. Państwa ententy bowiem za jedynego reprezentanta polskich interesów widziały - założony w sierpniu 1917 roku przez Romana Dmowskiego - Komitet Narodowy Polski, a nie powołany 17 listopada 1918 roku przez Józefa Piłsudskiego gabinet Jędrzeja Moraczewskiego. Rząd nie cieszył się również całkowitym poparciem polskiego społeczeństwa, ponieważ składał się wyłącznie z polityków lewicowych.  

Józef Piłsudski - zobacz serwis specjalny

W związku ze zbliżającym się otwarciem konferencji pokojowej w Paryżu, na której miał być poruszony również temat wyglądu przyszłych polskich granic, Piłsudski zdecydował się na powołanie nowego, ponadpartyjnego rządu. W tym celu w styczniu 1919 roku podjął dialog z przedstawicielami obozu Romana Dmowskiego. Podczas dyskusji rolę mediatora pełnił niedawno przybyły do Warszawy Jan Ignacy Paderewski. Rozmowy nie przyniosły jednak spodziewanych rezultatów, temat odłożono więc na bok. Nie na długo, bowiem wkrótce doszło do wydarzenia, które doprowadziło do rozwiązania gabinetu Jędrzeja Moraczewskiego. 

Rząd Jędrzeja Moraczewskiego. Pierwszy gabinet Polski niepodległej

W nocy z 4 na 5 stycznia grupa wojskowych związanych ze środowiskiem endecji, dowodzona przez księcia Eustachego Sapiehę i płk. Mariana Januszajtisa-Żegotę, próbowała dokonać zamachu stanu. Udało im się co prawda uwięzić premiera Moraczewskiego oraz ministrów Stanisława Thugutta i Leona Wasilewskiego, jednak politycy szybko zostali odbici. Chociaż akcja została udaremniona i zamachowcom nie udało się przejąć władzy w państwie, dobitnie pokazała ona Piłsudskiemu, że zmiany są konieczne. 

Sukcesy

Polska Niepodległa. Serwis specjalny

16 stycznia 1919 roku ustąpił rząd Moraczewskiego. Tego samego dnia Naczelnik Państwa Józef Piłsudski misję utworzenia nowego gabinetu powierzył Ignacemu Janowi Paderewskiemu.

Zobacz także: Ignacy Jan Paderewski. Polityk i wirtuoz

– Piłsudski zdawał sobie sprawę, że za sprawą Paderewskiego rozładuje konflikt między lewicą, centrum i prawicą. Przede wszystkim liczył jednak na to, że dzięki Paderewskiemu uzyska życzliwość ententy i Stanów Zjednoczonych – tłumaczył prof. Marian Drozdowski w audycji Sławomira Szofa w 1994 roku.

Założenia naczelnika okazały się słuszne, a rząd Paderewskiego stał się pierwszym powojennym polskim gabinetem uznanym przez państwa zachodnie. Składał się z osiemnastu – w większości bezpartyjnych – polityków. Wicepremierem, a jednocześnie ministrem spraw zagranicznych został Stanisław Wojciechowski. Wśród innych szerzej znanych postaci gabinetu był młodopolski poeta Zenon Przesmycki, który stanął na czele resortu kultury. Tekę ministra spraw wewnętrznych objął natomiast sam Paderewski.

Jednym z najwcześniejszych sukcesów rządu było przeprowadzenie 26 stycznia 1919 roku pierwszych w historii Polski wolnych wyborów do parlamentu. Najwięcej głosów zdobyła wówczas Narodowa Demokracja, reprezentowana przez Związek Ludowo-Narodowy. Łącznie w Sejmie Ustawodawczym znalazło się dziesięć ugrupowań. Kolejną zasługą gabinetu było natomiast sprowadzenie do Rzeczpospolitej w kwietniu 1919 roku Armii Polskiej we Francji generała Józefa Hallera, zwanej też Błękitną Armią. 

Zobacz też:

• Józef Haller - żołnierz, który się nie poddawał
• Armia Polska we Francji - dzieło polskich emigrantów

Jako premier Ignacy Jan Paderewski od kwietnia 1919 roku reprezentował wraz z Romanem Dmowskim interesy polskie na konferencji pokojowej w Paryżu. Rozmowy zakończyło podpisanie traktatu wersalskiego, który ostatecznie przywrócił Rzeczpospolitej niepodległość. Polska odzyskała większość ziem utraconych na rzecz Prus na skutek rozbiorów – część Wielkopolski i Prus Wschodnich. Zgodnie z ustaleniami poczynionymi podczas konferencji, o przynależności państwowej Górnego Śląska, Warmii i Mazur miały natomiast zadecydować przeprowadzone w późniejszych terminach plebiscyty. 

Przeczytaj również: Traktat wersalski – powrót Polski na mapę Europy

Porażki i kontrowersje

Mimo wspomnianych sukcesów rząd niemal stale znajdował się pod ostrzem krytyki środowisk lewicowych i prawicowych. Przede wszystkim zarzucano mu nieumiejętność rozwiązania najważniejszych problemów trawiących państwo: inflacji i kryzysu gospodarczego. Gabinetowi nie udało się zaproponować żadnych reform, które ustabilizowałyby trudną sytuację panującą w Polsce - po I wojnie światowej kraj borykał się bowiem również z poważnym problemem głodu i bezrobocia.

Wpływ na niewydolność rządu miały liczne konflikty, które wybuchały pomiędzy ministrami. Wcześniej cieszący się ogromną sympatią Polaków Paderewski również zaczął tracić poparcie. Oskarżano go o uleganie Piłsudskiemu i nieracjonalne zaciąganie licznych pożyczek u państw zachodnich. Czarę goryczy przelał jednak jego konflikt z ministrem skarbu Leonem Bilińskim. Kompozytor – wbrew żądaniom ministra – nie chciał rygorystycznie przestrzegać dyscypliny budżetowej. Jego działania doprowadziły do rezygnacji Bilińskiego ze stanowiska, co wywołało żywe protesty polityków prawicowych.

Rozgoryczony ciągłą krytyką Paderewski 9 grudnia 1919 roku podał gabinet do dymisji i wkrótce potem wyjechał do Szwajcarii. W jego miejsce 13 grudnia powołano nowy rząd pod przewodnictwem Leopolda Skulskiego.

- Żegnając Paderewskiego, Ignacy Daszyński powiedział, że gotów jest mu oddać wszystkie kwiaty Polski, byleby tylko już więcej nie zasiadł na ławie rządowej. Bo jego gabinet był zwykłą farsą, a nie rządem – powiedział historyk dr Janusz Osica na antenie Polskiego Radia.

jb

Autorytaryzm sanacji

Po śmierci Józefa Piłsudskiego w maju 1935 roku obóz sanacyjny rozpadł się na trzy grupy: zwolenników prezydenta Ignacego Mościckiego, sympatyków premiera Walerego Sławka i stronników Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych gen. Edwarda Rydza-Śmigłego, które aż do wybuchu II wojny światowej stale walczyły o przejęcie całkowitej władzy w państwie. Z czasem wśród rządzących zaczęły się nasilać tendencje autorytarne, które miały umocnić dominującą pozycję sanacji na polskiej scenie politycznej.

Już w 1935 roku - na mocy konstytucji kwietniowej - m.in. znacząco ograniczono kompetencje parlamentu, a także wprowadzono zasadę, według której jedna trzecia senatorów miała być wybierana przez prezydenta. Gdy wkrótce potem odbyły się wybory do parlamentu, w komisjach wyborczych i tych liczących głosy - zgodnie z uchwaloną w lipcu nową ordynacją wyborczą - zasiadły w większości osoby zależne od administracji państwowej. 

Nic więc dziwnego, że niektórzy przedstawiciele opozycji w lutym 1936 roku podjęli próbę stworzenia międzypartyjnego porozumienia skierowanego przeciwko rządom sanacji.

Korfanty, Haller i Januszajtis-Żegota

Spotkanie odbyło się w należącej do Ignacego Jana Paderewskiego willi Riond-Bosson, położonej w szwajcarskim mieście Morges nad Jeziorem Genewskim. W rozmowach wzięło udział kilkanaście postaci bardzo zasłużonych dla polskiej sceny politycznej. Mowa tu chociażby o generale Józefie Hallerze, który podczas I wojny światowej dowodził Armią Polską we Francji (tak zwaną Błękitną Armią), Wojciechu Korfantym, który w 1921 roku stanął na czele III Powstania Śląskiego oraz o byłym komendancie Polskich Drużyn Strzeleckich i ostatnim dowódcy I Brygady Legionów Polskich gen. Marianie Januszajtisie-Żegocie.

Marian Januszajtis-Żegota – rozmawiał z Berią o polskiej armii w ZSRR

- Na Front Morges złośliwi krytycy mówili (zwłaszcza ci związani z obozem sanacyjnym) "Front Zmór", ponieważ uznawano jego organizatorów za swego rodzaju polityczne widma. Byli to bowiem ludzie, którzy w przeszłości cieszyli się dużym poparciem społecznym i stanowili ważną siłę polityczną w Polsce, w drugiej połowie lat 30. XX wieku nie mieli już jednak takich wpływów – tłumaczył historyk prof. Andrzej Nowak na antenie Polskiego Radia.

Przyjaciele Francji, przeciwnicy III Rzeszy

Porozumienie przede wszystkim zakładało odsunięcie od władzy obozu sanacyjnego i przeprowadzenie kolejnych, tym razem demokratycznych, wyborów do parlamentu. Przedstawiciele Frontu Morges największe zagrożenie widzieli w umacniającej się potędze III Rzeszy, ostrzegali również przed  radykalnymi ideologiami – nazizmem i komunizmem, których wpływy nasilały się wówczas w Europie. 

Domagali się też likwidacji obozu w Berezie Kartuskiej, gdzie byli więzieni polityczni przeciwnicy sanacji oraz wprowadzenia w Polsce szeregu reform społeczno-gospodarczych (państwo dotkliwie odczuło skutki Wielkiego Kryzysu: m.in. wzrosło bezrobocie i znacząco spadły ceny żywności, co doprowadziło wieś do nędzy i wywołało szereg strajków chłopskich). Członkowie Frontu Morges opowiadali się także za zaproponowaną przez gen. Sikorskiego koncepcją zacieśnienia sojuszu Rzeczpospolitej z Francją, Czechosłowacją i Rumunią. 

Czarny czwartek, czyli krach na Wall Street

Swój program polityczny formacja promowała przede wszystkim za pomocą prasy - mowa tu o czasopismach "Odnowa", "Zwrot" i "Nowa Rzeczpospolita". 

Klęska porozumienia i powstanie Stronnictwa Pracy

- Plany snute przez przedstawicieli Frontu Morges okazały się jednak - jakbyśmy to dzisiaj powiedzieli - politycznym niewypałem. Nie poparła ich nastawiona opozycyjnie wobec Piłsudskiego lewica, czyli między innymi PPS, ponieważ dla nich środowiska skupione w Morges były zbyt prawicowe – tłumaczył historyk prof. Andrzej Nowak. - Z kolej dla stronnictwa narodowego, niewątpliwie najsilniejszego politycznie oponenta sanacji w kraju, Front Morges był czymś podejrzanym, powstałym z inspiracji masońskiej – dodał.

Formacja nie zdobyła też większego poparcia społeczeństwa i w efekcie nie miała znaczącego wpływu na sytuację polityczną panującą w kraju. Jedynym wymiernym efektem działalności Frontu Morges było doprowadzenie w 1937 roku do powstania Stronnictwa Pracy (SP) – partii chrześcijańsko-demokratycznej utworzonej z połączenia Związku Hallerczyków, Polskiego Stronnictwa Chrześcijańskiej Demokracji i Narodowej Partii Robotniczej.

jb