"Gdańska republika" Napoleona. Wolne Miasto Gdańsk podporządkowane Francji

21 lipca 1807 roku odbyła się uroczysta proklamacja Wolnego Miasta Gdańska. Jej powstanie było skutkiem zwycięskiej wojny Napoleona Bonaparte z Prusami. Tak zwana "gdańska republika" funkcjonowała zaledwie przez kilka lat i była całkowicie podporządkowana Francji.

Oblężenie Gdańska przez wojska rosyjskie w 1813 roku

Foto: François Grenier/Wikimedia commons/Domena publiczna

Konflikt z Prusami i Imperium Rosyjskim 

W 1805 roku wojska Napoleona pokonały armię III koalicji antyfrancuskiej, w której skład wchodziła między innymi Rosja i Austria. Wygrana pozwoliła dyktatorowi na rozwiązanie istniejącego od 962 roku Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, a także utworzenie z części jego terenów Związku Reńskiego. Nowa sytuacja nie została zaakceptowana przez Prusy, które – wsparte przez Rosję i Wielką Brytanię – 1 października 1806 roku wystosowały do Napoleona ultimatum. W dokumencie zawarto ostrzeżenie, że jeżeli Bonaparte nie wycofa swojej armii za Ren i nie zrzeknie się protektoratu nad Związkiem Reńskim, to wybuchnie wojna. "Mały Kapral' - jak to nazywali Francuza jego żołnierze - odrzucił żądania przeciwnika. 

Najważniejsze walki (bitwa pod Schleiz i Jeną-Auerstädt) zostały stoczone w pierwszych tygodniach października. Do czternastego dnia tego miesiąca armia pruska została kompletnie rozbita, a wojska francuskie rozpoczęły marsz na Berlin, który zajęły niecałe dwa tygodnie później. 

Mimo sukcesów Francuzom nie udało się doprowadzić do zakończenia wojny. Zaalarmowane przegraną sojusznika Imperium Rosyjskie postanowiło włączyć się do konfliktu. Walki trwały kilka miesięcy, a zakończyła je rozegrana 14 czerwca 1807 roku bitwa pod Frydlandem, podczas której wojska francuskie rozgromiły armię przeciwnika. W związku z tym car Aleksander I został zmuszony do wystąpienia z prośbą o pokój. Traktat został podpisany 7 lipca w Tylży. Na jego mocy z terenów polskich będących wcześniej pod zaborem pruskim utworzono zależne od Francji Księstwo Warszawskie zależne od Francji. Zgodzono się również na powołanie do życia Wolnego Miasta Gdańska. 

Administracja i gospodarka Wolnego Miasta Gdańska

Oficjalne uroczystości związane z proklamowaniem Wolnego Miasta Gdańska odbyły się 21 lipca 1807 roku. W jego granicach znalazł się nie tylko sam Gdańsk wraz z Nowym Portem, lecz także między innymi Ostrów, Wrzeszcz z Polankami, Oliwa, Siedlce, Chełm i Hel - w sumie blisko 500 kilometrów kwadratowych.

Na czele miasta stał gubernator, który sprawował w nim władzę w imieniu Napoleona. Był nim generał dywizji Jean Rapp. Honorowy tytuł księcia Gdańska otrzymał natomiast marszałek François Lefebvre.

Najważniejszym organem administracyjnym miasta był Senat. Był on odpowiedzialny za kontakt z gubernatorem, obsadzał urzędy miejskie, a także zajmował się bieżącymi sprawami miasta. Pomagał mu Trzeci Ordynek, czyli reprezentacja pospólstwa, której kompetencje obejmowały między innymi zwoływanie posiedzeń Senatu i wysuwanie propozycji tematów, które warto poruszyć podczas dyskusji. Władzę sądowniczą dzierżyła Ława Miejska. 

Po wybraniu nowych władz miasta przystąpiono do opracowywania konstytucji - wszystkie projekty zostały jednak odrzucone przez Napoleona. Dyktator nie był zainteresowany umniejszeniem roli gubernatora w Gdańsku i zwiększeniem władzy organów miejskich. Stąd od września 1808 roku Jean Rapp - na polecenie Bonapartego - zaczął umacniać swoją pozycję. Przede wszystkim podporządkował sobie Senat i zmniejszył kompetencje Trzeciego Ordynku, a także zdobył pełnię władzy w wypadku oblężenia miasta i wybuchu wojny. 

Francuska dominacja w Gdańsku tragicznie odbiła się na jego gospodarce. Przede wszystkim był to skutek blokady kontynentalnej, którą Napoleon narzucił swoim sojusznikom. Według instrukcji "Małego Kaprala" obowiązywało całkowite embargo na handel z Wielką Brytanią. Problem polegał na tym, że kraj ten był ważnym importerem towarów i płodów rolnych pochodzących z Gdańska - szczególnie zboża. Decyzja dyktatora doprowadziła do znaczącego zubożenia mieszkańców miasta i bankructwa licznych domów handlowych. Gdańsk nie był w stanie utrzymać francuskiego garnizonu, który w nim stacjonował, ani zapłacić wysokich kontrybucji, które Bonaparte na nie nałożył. 

Likwidacja Wolnego Miasta Gdańska

Pod koniec 1812 roku Wielka Armia poniosła sromotną klęskę podczas inwazji na Imperium Rosyjskie. Zwycięskie wojska – goniąc uciekające w popłochu oddziały przeciwnika – wkroczyły na tereny należące do Księstwa Warszawskiego, a następnie stanęły pod Gdańskiem. 

Siły obu stron były wyrównane - szacuje się, że armie francuska i rosyjska liczyły po piętnaście tysięcy żołnierzy. Nic dziwnego, że oblężenie miasta utrzymywało się przez ponad dziesięć miesięcy. Pierwszy etap działań wojennych trwał od 22 stycznia do czerwca 1813 roku. Został przerwany między innymi z powodu niekorzystnych warunków pogodowych i przemęczenia żołnierzy. Z pewnością na decyzję o podpisaniu zawieszenia broni wpłynęły również liczne choroby, które dziesiątkowały francuskich żołnierzy. I tak kolejne miesiące obie strony przeznaczyły na ściąganie posiłków i budowę nowych fortyfikacji. 

Latem 1813 roku wznowiono walki. Inicjatywa należała do Rosjan, którzy stopniowo opanowywali leżące pod Gdańskiem wsie i powoli zbliżali się do miasta. Wynik konfliktu wciąż nie był przesądzony - strona francuska wciąż miała spore zapasy i mogła się bronić jeszcze przez długi czas. Sytuacja zmieniła się diametralnie na przełomie października i listopada, gdy wybuchł pożar na Wyspie Spichrzów, gdzie gdańszczanie przechowywali żywność. Utrata pożywienia sprawiła, że miastem zaczęły targać coraz silniejsze niepokoje, a mieszkańcy coraz bardziej stanowczo naciskali na kapitulację.

29 listopada 1813 roku głównodowodzący obroną francuską zdecydował się podpisać pierwszy układ kapitulacyjny - car Aleksander I nie zdecydował się jednak na jego ratyfikację. Nowe porozumienie weszło w życie pod koniec grudnia. Wolne Miasto Gdańsk oficjalnie przestało istnieć na mocy aktu końcowego kongresu wiedeńskiego z 9 czerwca 1815 roku. Jego tereny zostały ponownie wcielone do Prus.

jb