Historia

Literacka Nagroda Nobla dla Annie Ernaux. Twórczość "między biografią a fikcją"

Ostatnia aktualizacja: 06.10.2022 05:55
W Polsce jest prawie nieobecna, we Francji to jedna z najważniejszych żyjących autorek. Jej proza bywa zaskoczeniem dla czytelnika. – Znana jest z tego, że pisze książki głęboko autobiograficzne, zarazem zacierając granice między życiem realnym a fikcją – mówił w Polskim Radiu krytyk literacki Piotr Kofta.
Annie Ernoux na fotografii z 2014 roku
Annie Ernoux na fotografii z 2014 rokuFoto: Bridgeman Images/East News

6 października 2022 roku Annie Ernaux została ogłoszona laureatką Literackiej Nagrody Nobla za "odwagę i chirurgiczną precyzję, z jaką odkrywa korzenie wyobcowania oraz społecznych ograniczeń, jakim podlega jednostkowa pamięć". 

– To jedna z najbardziej popularnych, a także uznawanych za wybitne pisarek francuskich – zauważyła w lutym 2022 roku Małgorzata Szymankiewicz, autorka audycji "Czytelnia". Tym bardziej dziwi, że do tej pory w Polsce wydano tylko dwie jej książki: najpierw w 1989 roku ukazało się "Miejsce" w tłumaczeniu Iwony Badowskiej (oryg. "La Place", 1983), ponad trzydzieści lat później zaś głośne "Lata" w przekładzie Magdaleny Budzińskiej i Krzysztofa Jarosza (oryg. "Les Années", 2008).


Posłuchaj
14:03 annie ernaux.mp3 Małgorzata Szymankiewicz, Magdalena Miecznicka i Piotr Kofta rozmawiają o twórczości Annie Ernaux i jej książce "Lata" (PR, 06.02.2022)

 

Zdaniem Piotra Kofty ta skromna obecność Annie Ernaux jest efektem tego, że "po 1989 roku nastąpiło totalne odcięcie od kultury francuskiej w Polsce". Annie Ernaux to przecież autorka ponad 20 książek, z których większość ukazała się po angielsku, laureatka wielu nagród, porównywana m.in. z Simone de Beauvoir, więc mizerna liczna polskich wydań jej prozy to według krytyka "znany objaw choroby polskiego rynku wydawniczego". Nagroda Nobla dla pisarki z pewnością zmieni ten stan rzeczy. Wydawnictwo Czarne, które w 2022 roku wydało "Lata", zapowiada, że już wkrótce jego nakładem ukaże się tom "Bliscy" złożony z trzech trzy mikropowieści Annie Ernaux.

Pociągi z widmowego Paryża

– Powiedziałbym, że to literatura dla dojrzałego czytelnika, który się nie boi różnych eksperymentów formalnych – ocenił Piotr Kofta. - We Francji Annie Ernaux znana jest z tego, że - po pierwsze - pisze książki głęboko autobiograficzne, że bazuje na własnej biografii, zacierając granice między życiem realnym a fikcją, po drugie zaś, że jest pisarką z klasy ludowej, co jest istotne w kraju, który jest bardzo elitarystyczny kulturowo – powiedział.

Dlatego właśnie w autobiograficznej refleksji Annie Ernaux tak istotną rolę odgrywa problematyka jej robotniczego pochodzenia oraz awansu społecznego, którego doświadczyła, wchodząc w życie zawodowe. – Pisząc, przez wiele lat równolegle pracowała jako nauczycielka w szkołach średnich na francuskiej prowincji. Należy przy tym pamiętać, że we Francji nauczyciel to zawód wysokiego prestiżu, zaufania i niezłych zarobków. Dla córki robotników to był duży awans społeczny – mówił Piotr Kofta.

Uczestnicy audycji zwrócili uwagę, jak wiele obrazów społecznych dystansów i przeszkód oraz ścieżek ich pokonywania pojawia się w powieści "Lata". – W zabawny sposób pojawia się tam Paryż, jako jakieś widmo, rzecz absolutnie nieosiągalna, trochę marzenie, a trochę miraż – zauważył Piotr Kofta. Choć rodzinna miejscowość narratorki oddalona jest do stolicy Francji zaledwie 140 kilometrów, to dopiero w dorosłym życiu udaje jej się tam wybrać. Wcześniej może liczyć tylko na wycieczki do pobliskiej stacji kolejowej, gdzie obserwuje ludzi przybywających na prowincję z wielkiego świata.

"Lata" wbrew przyzwyczajeniom

W "Latach" Annie Ernaux opowiada historię rozgrywającą się w ciągu kilku dekad swojego życia. To dzieje pokolenia, które wchodziło w życie w konserwatywnym, katolickim i monokulturowym świecie, a dziś żyje w zupełnie innej rzeczywistości, będącej przeciwieństwem "starego porządku". Nad wydaną pierwszy raz w 2008 roku książką pisarka pracowała trzydzieści lat. W tym czasie szukała dla swej opowieści właściwej formy, która w gotowym już dziele bardzo silnie oddziałuje na umysł czytelnika.

– Podstawowe założenie tej książki to napisać biografię jednego człowieka, pisząc jednocześnie biografię całego pokolenia, w jakimś sensie całego społeczeństwa – mówił Piotr Kofta. – Zarazem autorka użyła do tego technik, które pozwalają na różne sposoby oderwać się od indywidualnego doświadczenia. Czytając "Lata", musimy wciąż zrywać z różnymi przyzwyczajeniami dotyczącymi czytania narracji autobiograficznych. Autorka stosuje różne metody wyobcowania i siebie - bohaterki tej historii - i wydarzeń, i różnych punktów widzenia. To wywołuje dwa efekty: z jednej strony efekt totalnego zanurzenia w strumieniu życia, z drugiej zaś efekt wyobcowania. W jakimś sensie ten, kto nam to opowiada, jest całkowicie wyobcowany z życia, jest tak zdystansowany, że w zasadzie nie ma go w tej książce. Osiągnięcie takiego efektu jest niewiarygodnie trudne pisarsko – dodał.

Magda Mikołajczuk zwróciła uwagę na to, że "Lata" to także powieść o sposobach działania pamięci i mechanizmach, które decydują o tym, co z przeszłości "zostaje nam w głowie". – Ważne jest tu zawarte w książce motto z "Trzech sióstr" Czechowa: "Tak. Zapomną. Taki nasz los, nic nie poradzimy. To, co się nam wydaje zasadnicze, znaczące, bardzo ważne, za jakiś czas – zostanie zapomniane albo okaże się nieważne. Pauza. Ciekawe: my teraz zupełnie nie możemy przewidzieć, co tak naprawdę będzie uznane za wielkie, ważne, a co za żałosne, śmieszne" – powiedziała. – Na początku powieści "Lata" pojawiają się obrazy z reklam, z filmów, chwile zapamiętane z codzienności, dzieciństwa, późniejszego życia. To tak, jakbyśmy sięgnęli do swojej głowy, do swojej pamięci, i tak, jak się losuje losy, grzebie się w kuli i wyciąga jeden los, drugi, trzeci... – opowiadała.

MOMENT OGŁOSZENIA LAUREATKI LITERACKIEJ NAGRODY NOBLA W 2022 ROKU: 

Źródło: serwis YouTube.com / oficjalny kanał Komitetu Noblowskiego 


***

Annie Ernaux urodziła się 1 września 1940 roku w Lillebonne. Wychowała się w Yvetot w robotniczej rodzinie. Po studiach pracowała w szkołach, gdzie uczyła języka francuskiego. Jako pisarka zadebiutowała w 1974 r. autobiograficzną powieścią "Les Armoires vides" o studentce, która poddaje się nielegalnemu zabiegowi aborcji. W 2021 r. jej książkę przeniosła na wielki ekran Audrey Diwan. Inne ważne tytuły tej autorki to "Ce qu'ils disent ou rien" i "Une femme". Jest feministką, absolwentką wydziału literatury współczesnej na uniwersytetach w Rouen i Bordeaux. Zdobyła wiele prestiżowych nagród, wśród nich Nagrodę Renaudot, Nagrodę im. Marguerite Yourcenar oraz Premio Strega Europeo.

mc/jp/IAR/PAP