Szymon Syreński - twórca polskiej botaniki doby renesansu

412 lat temu, 29 marca 1611 roku, zmarł w Krakowie wybitny botanik i lekarz Szymon Syreński. Urodzony (prawdopodobnie) w 1540 roku w Oświęcimiu, w mieszczańskiej rodzinie, wsławił się naukowym i użytkowym opracowaniem polskiego zielnika - o tyle polskiego, że źródeł opisywanych roślin szukał w okolicy, poszerzając zakres badanego obszaru o rośliny Europy Środkowej i Południowej.

Szymon Syreński

Foto: Polona

Lekarz, badacz, odkrywca

Wykształcony także w Padwie jako lekarz prowadził swoją praktykę, głównie dla ludzi ubogich, w Krakowie. Dodatkowo także pełnił rolę profesora Uniwersytetu Krakowskiego, gdzie wykładał na Wydziale lekarskim od 1590 roku, a od 1600 był jego dziekanem. W roku 1602 objął nowo utworzoną katedrę botaniki. Co ciekawe, była to jedna z pierwszych tego typu jednostek naukowo badawczych w świecie. Nie dziwi więc fakt, że został jej pierwszym profesorem.

Szymon Syreński zasłynął niezwykle rzeczowym ujęciem szeroko występujących ziół, a co ważne zdjął z nich nimb tajemniczości i sięgającego starożytności przekonania o magii w ich działaniu. Pokazał i wyjaśnił mechanizmy o medycznym charakterze bardziej jako stałą naukową, a nie jako magiczną niewiadomą. Usystematyzował i nazwał wszystkie występujące w tamtym okresie rośliny zielne. Co ciekawe, opisywał także ich pochodzenie i dodawał nowe polskie nazwy. Tu można wymienić choćby występujący jako tatarskie ziele (przywiedzione przez Tatarów) nazwane przez niego tatarakiem. Podobnie było także ze astrowatym słonecznikiem, którego nazwę wywodził od niezaprzeczalnie słonecznego wyglądu (od greckich słów helios i anthos czyli słoneczny kwiat).

Zielnik dziełem życia

W pisowni oryginalnej pełen tytuł zielnika brzmi: "Zielnik Herbarzem z ięzyka Łacinskiego zowią. To iest Opisanie własne imion, kształtu, przyrodzenia, skutkow, y mocy Zioł wszelakich Drzew, Krzewin y korzenia ich, Kwiátu, Owocow, Sokow Miasg, Zywic y korzenia do potraw zaprawowania. Tak Trunkow, Syropow, Wodek, Likworzow, Konfitor, Win rozmaitych, Prochow, Soli z zioł czynioney; Maści, Plastrow. Przytym o Ziomach y Glinkach rożnych: o Kruscach Perłach y drogich Kamieniach (...) Księga lekarzom, Aptekarzom, Cyrulikom, Barbirzom, Roztrucharzom, końskiem lekarzom, Mastalerzom Ogrodnikom Kuchmistrzom, kucharzom, Synkarzom, Gospodarzom, Mamkom, Paniom Pannom y tym wszytkim ktorzy sie kochaia y obieruia w lekarstwach pilnie zebrane a porządnie zpisane przez D. Simona Sirenniusa".

Dość powiedzieć, że materiał do tego działa Syreniusz szukał głównie, oprócz Krakowa także w okolicach Lwowa, Kamieńca Podolskiego, Babiej Góry, na Podolu, Pokuciu i w Bieszczadach. Co ważne to fakt, że w całości spisany był w języku polskim i dopiero później przetłumaczony na rosyjski, a z niego na inne języki.

Kompendium wiedzy botanicznej

Sabina Kowalczyk w swojej pracy o magicznej mocy zielnika nadmienia: "Zielnik… odegrał w historii polskiego ziołolecznictwa niebagatelną rolę. Uważa się go "za pierwszą w Polsce syntezę wiedzy o roślinach i ich użytkowaniu" (Barcik, 2002, s. 280) i choćby z tego tylko powodu wart jest głębszej analizy. Wydany na początku wieku XVII, był kompendium wiedzy botanicznej wypracowanej w poprzednim stuleciu. Syreński zrewidował w swym dziele panujące do tej pory poglądy dotyczące poszczególnych roślin, usystematyzował zielarską wiedzę, krytycznie odniósł się do tez głoszonych przez jego poprzedników. Zielnik… był wówczas najobszerniejszym (na ponad 1500 kartach opisanych zostało 765 roślin zobrazowanych 650 drzeworytami) źródłem informacji na temat różnych gatunków i służył aż do XIX wieku jako ważny podręcznik medyczny oraz wzór do naśladowania dla autorów podejmujących podobną problematykę. Cieszył się też znaczną popularnością. W ciągu XVII wieku wyprzedano wszystkie dostępne na rynku egzemplarze".

Kamila Wasilewska-Prędki, na stronach portalu Muzeum Etnograficznego w Krakowie, pisze znaczące słowa o Zielniku: "Zielnik Szymona Syreniusza to bodaj największe dzieło z zakresu nauk przyrodniczych doby polskiego renesansu, cieszące się wielką popularnością w tej części Europy. Jako pierwsze syntetyczne opracowanie ówczesnej wiedzy o roślinach i ich zastosowaniu, przedstawia do dziś nieocenioną wartość historyczną. Wprowadzone przez autora polskie nazwy roślin, zarówno te, zaczerpnięte z języka potocznego, jak i te, przez niego utworzone, zostały przejęte przez następne pokolenia botaników, wchodząc w ogromnej części na stałe do języka polskiego i czyniąc pracę Syreniusza dziełem ponadczasowym".

Warto zapamiętać tego wybitnego uczonego, który wsławił się też w środowiskach krakowskich swoją pracą lekarza dla ubogich, dzięki czemu, za swoje poświęcenie, został uhonorowany kamienicą przy ulicy Wiślanej. Warto też dotrzeć do przedruków zielnika i prześledzić opisy działania wielu polskich ziół.

PP