Teksty niebeletrystyczne, czyli eseje, publicystyka, artykuły prasowe, szkice literaturoznawcze czy przedmowy do cudzych książek to drugi obszar, który zajmuje resztę twórczości Llosy.

Jak podkreślił Tomasz Pindel, Vargas Llosa podchodzi do pisania w sposób nieromantyczny i pragmatyczny. – Dla niego jest to ciężka i nużąca praca, zaprzecza przy tym jakoby istniało coś takiego jak natchnienie. Z drugiej strony fascynacja literaturą, pisaniem i czytaniem jest w jego przypadku ogromna - powiedział gość audycji.

Najnowszy tom "O czytaniu i pisaniu" zawiera wybór eseistyki niepublikowanej dotąd po polsku. Autor skupia się przede wszystkim na temacie literatury (chociaż nieustannie dryfuje w stronę polityki czy socjologii) i dowodzi, że jest nie tylko świetnym powieściopisarzem ale potrafi znakomicie opowiadać o czytaniu i pisaniu. - Llosa ma katorżniczy styl pracy. Jeżeli chodzi o jego najlepsze książki, to jak sam przyznaje, każdą stronę pisał przynajmniej po 10 razy – zauważył Tomasz Pindel. - To praca, którą można porównać do pracy rzeźbiarza, który z bezkształtnej formy wykuwa bardzo precyzyjne formy – dodał gość audycji.

Zbiór "O czytaniu i pisaniu" obejmuje osiem esejów. Znajdziemy w nich odpowiedzi na pytania jak się czyta, jak się pisze i dlaczego? ​ 

Gospodarzem audycji była Weronika Wakulska

Polskie Radio 24/km

_____________________

Data emisji: 27.01.18

Godzina emisji: 19.20

Witold Gombrowicz. Serwis specjalny Polskiego Radia

O zainteresowaniach Błońskiego, ważnych dla niego tematach i pisarzach, a nawet o podejściu do literatury wiele mówią już same tytuły jego najważniejszych tekstów. "Widzieć jasno w zachwyceniu: szkic literacki o twórczości Prousta" (1965), "Mikołaj Sęp Szarzyński a początki polskiego baroku" (1967), "Romans z tekstem" (1981), "Biedni Polacy patrzą na getto" (1987), "Od Stasia do Witkacego" (1997), "Witkacy. Sztukmistrz. Filozof. Estetyk" (2000), "Miłosz jak świat" (1998), "Wszystkie sztuki Sławomira Mrożka" (1995), "Forma, śmiech i rzeczy ostateczne. Studia o Gombrowiczu" (1994).

Nastolatek czyta Prousta

- Był człowiekiem dwujęzycznym, doskonale poruszającym się w obszarze kultury i języka francuskiego. Jego babka była francuską guwernantką - mówiła prof. Marta Wyka o rodzinnych powinowactwach Jana Błońskiego. Powiązania te przyniosły przyszłemu literaturoznawcy wiele korzyści.

W wieku 16 lat Błoński przeczytał w oryginale "W poszukiwaniu straconego czasu" Marcela Prousta. "Z lektury tej, która trwała całą wiosnę, wyszedłem odmieniony", napisze później. Bardzo to charakterystyczne dla Błońskiego: lektura książki jako intymne, ważne również w sensie egzystencjalnym przeżycie. Literatura jako doświadczenie innej rzeczywistości, którą próbuje się zrozumieć, a zrozumienie to przekazać dalej.

***

Czytaj także:

• Mistrz słowa Marcel Proust. W jego książkach jest wszystko
• Witkacy nie chciał, byś je czytał. Co jest w tych listach?

***

Przeszłość to dziś

- Dla mnie historia literatury, wyobrażeń czy malarstwa jest księgą, którą mogę otwierać w dowolnym miejscu. W tej historii jest bardzo dużo miejsc, w których mogę się odnaleźć - mówił Jan Błoński w archiwalnym radiowym nagraniu. Wśród tych bliskich badaczowi miejsc na mapie dziejów kultury jest bez wątpienia barok.

- Moim zdaniem barok, XVII wiek, jest większym przełomem w kulturze europejskiej niż wiek XVI. Była to epoka w pewien sposób podobna do naszej, czas kształtowania się nowej mentalności, ale i kryzysu wartości. Stąd dramatyzm u Sępa-Szarzyńskiego wynika nie tylko z rozdarcia między ciałem a duszą czy grzechem a świętością. Chodzi również o rozdarcie między rozmaitymi możliwościami intelektualnymi i religijnymi. Cały barok jest do przemyślenia jako próba pogodzenia w człowieku rozmaitych napięć i sprzeczności – tłumaczył Jan Błoński.

Wybebeszanie tekstu

- Było coś w nim z chłopca, z dziecka zachwyconego literaturą, ale i z człowieka, którego niepokoją, z egzystencjalnego punktu widzenia, tajemnice innych ludzi. Tak było w przypadku jego prób zrozumienia Witkacego, Gombrowicza czy Miłosza - tłumaczyła prof. Marta Wyka to szczególne podejście Błońskiego do pisarzy.

O tym zachwycie literackim słowem, o romansie z tekstem mówili też inni wspominający Jana Błońskiego.

- Dla niego każda literatura, którą się zainteresował, była literaturą żywą. Był niezrównany, jeśli chodzi o dociekliwość, śmiałość w stawianiu tez - mówił prof. Michał Głowiński. A prof. Józef Opalski dodawał: - Nauczył mnie wybebeszania tekstu. Tego, że tekst trzeba tak długo czytać, aż odkryje on swoje wszystkie tajemnice.

Erudycja i chichot

Jakim był człowiekiem? Z jednej strony: spontanicznym, nieprzewidywalnym, ironicznym ("zapytał się mnie o jakiegoś mało znanego poetę francuskiego, jakby chciał sprawdzić, a może dać prztyczka"), a z drugiej: ciepłym i bliskim, troszczącym się o sprawy życiowe. 

Ale to nie wszystko. - Każda rozmowa z nim była pewnym niebezpieczeństwem - dodawał prof. Józef Opalski. - Bardzo cierpliwie słuchał, patrzył rozmówcy głęboko w oczy, jednocześnie drążył i przyszpilał. Podważał to, co mówił. Dużo wymagał os swojego partnera.

Do tego portretu warto dodać również może niecodzienną u szacownego profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego cechę. - Miał znakomite, niewiarygodne poczucie humoru. I ten swój charakterystyczny słynny chichot - wspominał Paweł Huelle, przypominając, że Jan Błoński dostał order dla najgłośniej śmiejącego się słuchacza Piwnicy pod Baranami...

***

Czytaj także:

• "Pod podszewką świata" – o metafizyce Czesława Miłosza
• Co nam daje literatura? Spotkanie z prof. Martą Wyką

***

W "Dzienniku" z roku 1968 roku Jan Błoński napisał: "Kiedy miałem 38 lat zrozumiałem, że nie jestem nieśmiertelny". - Być może od tamtego czasu zaczął mu towarzyszyć pewnego rodzaju pośpiech, gorączkowe poszukiwania tego, o czym powinno się mówić – mówiła prof. Marta Wyka.

A powiedział – napisał! - od tego czasu jeszcze bardzo wiele. - Był człowiekiem opętanym miłością do literatury. Był krytykiem, który nadał kształt literaturze polskiej. Przez wiele lat ustalał i promował jej wartości - podsumowywał swoje wspomnienia o autorze "Romansu z tekstem" prof. Jerzy Jarzębski.

Prof. Jan Błoński odszedł 10 lutego 2009 roku, doświadczony w ostatnich latach życia okrutną chorobą.

"Pierwsze zdanie powieści Prousta uchyla drzwi innego świata, innego snu niż ten, w którym żyjemy. Ktokolwiek raz usłyszał tę muzykę, pozostanie jej zawsze wierny", pisał o jednym ze swoich ukochanych mistrzów słowa.

Źródła cytatów: Jan Błoński, "Widzieć jasno w zachwyceniu: szkic literacki o twórczości Prousta", Kraków 1985; "Błoński przekorny. Dziennik. Wywiady", Kraków 2011.

Podróż nie potrzebuje uzasadnień. Jest celem sama w sobie. 

(Nicolas Bouvier, z przedmowy do "Oswajania świata")

17 lutego 1998 roku w Genewie zmarł Nicolas Bouvier – pisarz i podróżnik, autor kultowej dla wielu książki "Oswajanie świata" (1963), a także takich dzieł, jak "Kronika japońska" (1975), "Ryba-skorpion" (1982) czy "Dziennik z wysp Aran i innych miejsc" (1990).

Rygor i biblioteka

Urodził się w 1929 roku w Lancy niedaleko Genewy. – Jego matka była rygorystyczną protestantką. Nicolas mówił, że to "wychowanie hugenockie" doprowadziło go do swoistego paraliżu, nie odbierał świata całością swojej osoby. Dopiero podróże to zmieniły – opowiadała dr Małgorzata Szymańska.

Z kolei ojciec Nicolasa, wicedyrektor biblioteki uniwersyteckiej w Genewie, był dla syna reprezentantem innego niż matka świata. – Nicolas Bouvier mówił o sobie, że jest papierożercą, uwielbiał czytać – podkreślała dr Szymańska. - Ponadto jego ojciec przyjmował u siebie na kolacji pisarzy europejskich. To wszystko wywarło szalony wpływ na tę chęć podróżowania, było dla Bouviera jakby dopełnieniem lektur.

Z Jugosławii do Pakistanu

Opisana w "Oswajaniu świata" podróż zaczęła się w 1953 roku. 24-letni Nicolas Bouvier wraz ze swoim przyjacielem malarzem Thierrym Vernetem wyruszyli w trasę nieprzeznaczonym do długich wypraw fiatem Topolino.

Według wstępnych założeń podróż miała trwać dwa lata, trwała zaś (dla Bouviera, bo jego tworzysz wrócił wcześniej) trzy. Trasa wiosła przez Grecję, Turcję, Iran, Afganistan, do pakistańskiej przełęczy Chajber.

- Podróż na Wschód nie była wtedy jeszcze tak modna, jak stanie się to 10-15 lat później - przypominała dr Małgorzata Szymańska. Co istotne, Bouvier kierował się również chęcią poznania Azji jako źródła cywilizacji pisma – będąc jeszcze w Genewie, studiował z upodobaniem sanskryt.

Młodzi podróżnicy mieli pieniądze jedynie na cztery miesiące, ale oczywiście poradzili sobie. Dewizą Nicolasa Bouvuiera było bowiem zdanie "Wszędzie tam, gdzie żyją ludzie, tam przeżyje podróżnik".

***

Czytaj także:

• Podróże z Herbertem. "Oszczędzał na hotelach by kupować książki"
• Piotr Milewski: podróże są inspiracją i podstawą do twórczości

***

Filozofia podróży

Na wiele lat zanim podróże na drugi koniec świata stały się codziennością, szwajcarski podróżnik zdefiniował pojęcie wędrówki jako procesu, w którym celem nie jest oglądanie kolejnych miejsc na mapie, ale samo poddanie się drodze. Nicolasa Bouviera nie był konsumentem świata, do którego przybył. On w tym świecie żył, pracował, doświadczał codzienności jego mieszkańców.

- Mówił, że przed wyprawą trzeba się oczyścić, czyli uprzątnąć z umysłu wszystkie stereotypy, oczekiwania, przyzwyczajenia, żeby być całkowicie otwartym na to, co nas może w podróży spotkać – opowiadała dr Małgorzata Szymańska. Bouvier, jak mówiła badaczka, podkreślał również znaczenie "cech orientalnych": powolności, cierpliwości i pokory. To według niego powinno charakteryzować dobrego, uważnego, podróżnika.

Powieść inicjacyjna

- "Oswajanie świata" nie jest sprawozdaniem. To historia już zaaranżowana pisarsko, układająca się w rodzaj powieści inicjacyjnej, co wyraźnie widać, gdy dotrze się do końca i przeczyta się autorskie wnioski – mówił Piotr Kofta o tym literackim świadectwie podróży.

- Ta książka została napisana jakby dwa razy. Bouvier i Vernet podróżowali mając po dwadzieścia kilka lat, będąc nieopierzonymi gnojkami z Europy, którzy pojechali zobaczyć, jak wygląda prawdziwe życie. Bouvier swoje notatki spisał i opracował dopiero sześć lat później. Ta perspektywa jest istotna. Książkę pisze bowiem już facet koło trzydziestki, który zdążył wszystko przetrawić i nabrać dystansu do tej podróży – podkreślał Piotr Kofta.

 

Nicolas Bouvier nie uważał pisarstwa za powołanie. Według niego pisarz powinien tak jak podróżnik zrezygnować z siebie, ze swojego "ja", by otworzyć się na innych. Powieść ma być lustrem, w którym odbija się świat.

A podróż ma być przestrzenią do odkrywania, na powrót, siebie.  

jp