80 lat temu, 10 marca 1944 roku, w ruinach warszawskiego getta Niemcy rozstrzelali Emanuela Ringelbluma, historyka, działacza społecznego i politycznego związanego z partią Poalej Syjon-Lewica, organizatora Podziemnego Archiwum Getta – zwanego Archiwum Ringelbluma.
24:22 emanuel ringelblum.mp3 O Emanuelu Ringelblumie opowiadała Elżbieta Engelking-Boni w audycji Joanny Szwedowskiej z cyklu "Biografie niezwykłe". (PR, 2004)
Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny
W II Rzeczypospolitej
W 1922 roku rozpoczął studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim. W 1927 roku uzyskał stopień doktora historii za pracę "Żydzi w Warszawie od czasów najdawniejszych do 1527 roku". Skorzystał w niej z wielu cennych źródeł, które w czasie II wojny światowej niestety zaginęły, zostały spalone lub zniszczone. Jego doktorat o historii warszawskich Żydów jest głównym źródłem do badania tego zagadnienia.
Emanuel Ringelblum uczył historii między innymi w warszawskim gimnazjum Jehudyjah. Był również współpracownikiem Centralnej Żydowskiej Organizacji Szkolnej (CISZO), prowadzącej świeckie szkoły z wykładowym jidysz.
Działał także w socjalistyczno-syjonistycznej partii Poalej Syjon-Lewica. Należał do założycieli powstałej w 1929 roku warszawskiej Komisji Historii Żydów w Polsce, powiązanej z Żydowskim Instytutem Naukowym (JIWO) działającym w Wilnie.
Do wybuchu wojny opublikował ponad 126 artykułów, rozpraw i monografii, między innymi wydaną w 1938 roku w języku polskim książkę "Żydzi w Powstaniu Kościuszkowskim". W tym samym roku brał udział w akcji pomocy Żydom obywatelom polskim, wysiedlonym z nazistowskich Niemiec do Zbąszynia.
Początek wojny
Początek wojny zastał go w Genewie. Ringelblum powrócił jednak do Polski, uznając to za swój obywatelski obowiązek. We wrześniu 1939 roku był jednym z organizatorów obrony cywilnej w żydowskiej części Warszawy. Na początku okupacji zaangażował się w prace Komisji Koordynacyjnej żydowskich organizacji społecznych i dobroczynnych. Od lipca 1940 roku działał w Żydowskiej Samopomocy Społecznej, której był współtwórcą.
"Niemców nie obchodziło, co Żyd robi u siebie w domu. Więc Żyd wziął się właśnie do pisania. Pisali wszyscy: dziennikarze, literaci, nauczyciele, działacze społeczni, młodzież, nawet dzieci" – wspominał Emanuel Ringelblum.
Zobacz i posłuchaj, co o życiu Ringelbluma mówi dr Katarzyna Person z Żydowskiego Instytutu Historycznego:
Utrwalić niemieckie zbrodnie
Już w październiku 1939 roku zaczął spisywać informacje na temat tego, co działo się z ludnością żydowską w Warszawie i w jej okolicach. Z czasem zrodził się projekt stworzenia szerokiej dokumentacji losu Żydów pod okupacją niemiecką.
Ringelblum pozyskał dla niego licznych współpracowników, znaleźli się wśród nich m.in.: Eliezer Lipe Bloch, Szmul Bresław, Eliasz Gutkowski, rabin Szymon Huberband, Menachem Kon, Izrael Lichtensztajn, Menachem Linder i Hersz Wasser. Działalność społeczna dawała mu szansę utrzymywania kontaktów z licznymi środowiskami i ugrupowaniami, a zarazem zwiększała możliwości pracy konspiracyjnej.
Oneg Szabat, czyli "Radość Soboty"
W tydzień po utworzeniu warszawskiego getta - 22 listopada 1940 – w mieszkaniu Ringelbluma odbyło się inauguracyjne spotkanie konspiracyjnego zespołu badawczo-dokumentacyjnego pod kryptonimem "Oneg Szabat", czyli "Radość Soboty" - nazwanego tak od wyznaczonego dnia spotkań grupy.
W utworzonym przez Ringelbluma Podziemnym Archiwum Getta dokumentowano nazistowskie zbrodnie, zbierano materiały na temat instytucji i organizacji działających w getcie. Gromadzono prywatne zapiski, kroniki, korespondencje, podziemną prasę, relacje pochodzące od osób przesiedlonych na temat sytuacji ludności żydowskiej w innych miejscach, a także rozporządzenia wydawane oficjalnie przez władze niemieckie i obwieszczenia Rady Żydowskiej.
Poza tym prowadzono różnego rodzaju prace badawcze dotyczące m.in. zagadnień społecznych, gospodarczych i demograficznych. Ringelblum w prowadzonej przez siebie dzień po dniu kronice warszawskiego getta napisał:
"Każdy współpracownik Oneg Szabat wiedział, że jego znój i męka, jego twardy trud i cierpienia, jego narażanie się w ciągu 24 godzin na dobę w toku niebezpiecznej pracy przy przenoszeniu materiałów z miejsca na miejsce służą wielkiej idei - co społeczeństwo potrafi w dniu wolności właściwie ocenić i wynagrodzi najwyższymi odznaczeniami, jakie będą w wolnej Europie".
Wielka akcja likwidacji warszawskiego getta prowadzona przez Niemców od 22 lipca 1942 roku nie przerwała działalności "Oneg Szabat". Pomyślano jednak o zabezpieczeniu zgromadzonych materiałów.
Zobacz i posłuchaj co o Archiwum Ringelbluma i "Oneg Szabat" mówi Anna Duńczyk-Szulc, zastępca dyrektora Żydowskiego Instytutu Historycznego:
Archiwum Ringelbluma
3 sierpnia 1942 roku zakopano dziesięć metalowych skrzyń pod budynkiem szkoły na Nowolipkach 68. Pod koniec lutego 1943 roku pod tym samym adresem została ukryta w dwóch bańkach po mleku druga część dokumentów. Trzecia ich część w nocy 18 kwietnia 1943, tuż przed wybuchem powstania w getcie, została schowana przy ulicy Świętojerskiej 34.
Ringelblum uniknął latem 1942 roku wywiezienia do obozu zagłady. Pozostał w getcie jako robotnik w jednym z warsztatów. W lutym 1943 roku wraz z żoną oraz trzynastoletnim synem wydostał się z getta. Ukrywali się w specjalnie zbudowanej kryjówce przy ul. Grójeckiej u ogrodnika Mieczysława Wolskiego. Przebywało w niej w sumie ponad 30 żydowskich uciekinierów. 18 kwietnia 1943 roku w przeddzień wybuchu powstania Ringelblum powrócił do getta.
Podczas walk został aresztowany i wywieziony do obozu SS w Trawnikach. Uciekł z niego dzięki pomocy polskiego i żydowskiego podziemia i powrócił do Warszawy do schronu przy ul. Grójeckiej. W ciągu następnych miesięcy napisał w nim m.in. "Stosunki polsko-żydowskie w latach II wojny światowej", a także eseje poświęcone wybitnym postaciom, które zginęły w warszawskim getcie.
Śmierć na gruzach getta
7 marca 1944, na skutek denuncjacji, schron został wykryty. Ukrywający się w nim Żydzi, wśród których był Ringelblum wraz z rodziną, a także ich polscy opiekunowie – Mieczysław Wolski i rodzina Marczaków - zostali aresztowani i przewiezieni na Pawiak. Trzy dni później wszystkich rozstrzelano.
W 1946 roku z gruzów domu przy dawnej ul. Nowolipki 68 wydobyto 10 metalowych pudeł z materiałami archiwalnymi, a w 1950 roku znaleziono drugą partię dokumentów ukrytą w bańkach po mleku. Trzecia część archiwum zaginęła.
Pamięć Świata
Archiwum Ringelbluma - Podziemne Archiwum Getta Warszawskiego - w 1999 roku zostało wpisane przez UNESCO na listę "Pamięć Świata", gromadzącą najważniejsze dokumenty, jakie przechowała ludzkość.
Od 1997 roku Żydowski Instytut Historyczny rozpoczął edycję odnalezionych dokumentów w serii, w której dotychczas ukazało się 7 tomów, a docelowo ma ich być 22. W 2008 roku staraniem Ośrodka KARTA, Domu Spotkań z Historią i Żydowskiego Instytutu Historycznego wydana została książka "Archiwum Ringelbluma. Dzień po dniu Zagłady", która zawiera w większości publikowane po raz pierwszy materiały zebrane przez Oneg Szabat.
mk/im
