Do tej pory najsłynniejszą świątynią boga Mitry w Armenii była świątynia w Garni, której budynek wzorowany był na świątyniach greckich. Zbudował ją prawdopodobnie w I wieku n.e. król Tiridates I, być może w oparciu o fundusze, jakie otrzymał od cesarza Nerona w czasie swojej wizyty w Rzymie. Inna teoria głosi, że budynek ten zawdzięcza obecny kształt Sohaemusowi, rzymskiemu senatorowi i uzurpatorowi tronu Armenii, spokrewnionemu z armeńską rodziną królewską. W takim razie byłaby zbudowana około 175 r. n.e. Chociaż świątynia została zniszczona w 1679 roku przez trzęsienie ziemi, zrekonstruowano ją w latach 70. XX wieku w oparciu o zachowane fragmenty.
Nową świątynię Mitry znaleziono niedawno na głębokości 5,5 metra pod ziemią nieopodal miasta Ataszat, znajdującego się około 30 kilometrów na południowy-wschód od Jerewania. Artaszat, czyli starożytna Artaksata, była stolicą Armenii od II wieku p.n.e. do V w. n.e. Mitra (po ormiańsku Mihr) był w starożytnym Iranie opiekunem przysiąg i umów, a także patronem wojowników. Był także bogiem prawdy i sprawiedliwości, powietrza i światła, często utożsamiany ze Słońcem. W religii irańskiej jest on także przeciwnikiem ciemności i złych duchów, a także patronem wzrostu i dobrobytu.
„Dzięki odkryciu pozostałości świątyni dowiedzieliśmy się, że świątynia ta była nawet bardziej zachwycająca niż ta w Garni. Znaleźliśmy olbrzymie historyczne dziedzictwo, które musi być zachowane za wszelką cenę” - mówi Zhores Khachatryan, 72-letni koordynator misji archeologicznej, składającej się z pracowników Instytutu Archeologii i Etnografii Narodowej Akademii Nauk Armenii, która rozpoczęła wykopaliska na obszarze Artaksaty w latach 70. Wcześniej prowadzenie wykopalisk na dużą skalę na terytoriach graniczących z Turcją było zakazane przez władze radzieckie.
Okazało się, że starożytny Artaszat zajmował około 400 hektarów, a w okresie swojej świetności jego populacja liczyła około 150.000 mieszkańców. Mury fortyfikacji miasta miały długość ponad 10 kilometrów, w okresie od lat 70. do 80. odkopano mury na długości około 4500 metrów, reszta wciąż czeka na odkopanie. Miasto wybudował na 12 pagórkach król Artaksias (po ormiańsku Atraszat) w II w. p.n.e. Opodal, wybudowano świątynię poświęconą bogini Anahicie, patronce macierzyństwa, płodności, piękna i wody (po ormiańsku Anahit). Kult Anahity cieszył się wielką popularnością w Armenii, królowie odbywali pielgrzymki do największej świątyni tej bogini w Armenii w Erizie (Erez).
Nowa stolica Armenii, Artaksata, była wielkim centrum handlowym, czego dowodzi odkrycie na jej obszarze wielu pieczęci. Zespół ormiańskich archeologów znalazł tam także publiczne łaźnie z 7 pokojami wielkości 75 m2 każdy. „Jest tam mozaikowa podłoga, baseny z pięknymi dekoracjami. Także system toalet liczący sobie 2000 lat, coś czego nie można znaleźć nawet w dzisiejszych wioskach” – śmieje się Khachatryan. „Studia pokazują, że Artaszat była zbudowana według regularnego i zaplanowanego projektu” – mówi archeolog.
W okresie hellenistycznym Armenia była lokalną potęgą, a w czasie największego rozwoju jej terytorium rozciągało się od Kaukazu poprzez obszary współczesnej centralnej Turcji, aż po północnozachodni Iran, Syrię i Liban. Jej najwybitniejszym władcą był Tigranes Wielki, panujący w latach 95-55 r. p.n.e. Jednak Pompejusz, wódz rzymski prowadzący kampanie Rzymu na Bliskim Wschodzie, pokonał Tigranesa i zmusił go do rezygnacji z części zdobyczy. Od tego momentu Armenia pozostawała wasalem Rzymu, czasami jednak jej władcy stawali po stronie Partów, największych konkurentów Imperium Rzymskiego w tym rejonie. To właśnie Partowie osadzili na tronie Armenii Tiridatesa I, który wybudował świątynię Mitry w Garni. Król ten panował z przerwami od 53 do 72 r. n.e., początkowo walcząc z Rzymem, musiał ostatecznie złożyć hołd przed cesarzem Neronem. Tiridates był założycielem armeńskiej linii dynastii Arsacydów, którzy jednocześnie byli kapłanami boga Mitry. Paradoksalnie, jego imiennik Tiridates III w 301 r. zakończył historię religii niechrześcijańskich w Armenii, ustanawiając chrześcijaństwo oficjalną religią swojego królestwa i tym samym czyniąc Armenię pierwszym chrześcijańskim państwem.
Wykopaliska w Artaszat, które przerwano w 1988 r. w wyniku burzliwego okresu jaki przechodził rejon Kaukazu w okresie rozpadu Związku Radzieckiego, zostały wznowione dopiero w 2003 r. „Wiedzieliśmy od początku, że była tu świątynia, która została zniszczona w czasie panowania króla Tiridatesa w IV wieku n.e., w czasach rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa. Ale nie wiedzieliśmy gdzie dokładnie się znajdowała i jakich była rozmiarów" - mówi Khachatryan.
Archeolodzy już pięć lat badają stary Artaszat. Ostatnie studia dowiodły, że świątynia Mitry była położona na otoczonym murami wzgórzu, na lewym brzegu rzeki Araks. Wykopaliska odsłoniły także 23 schody prowadzące do świątyni. Niestety obiecujące badania utrudnia lokalna społeczność, która wykupuje grunty, na których stała starożytna Artaksata. W ten sposób może dojść do bezpowrotnego zniszczenia znajdujących się pod ziemią starożytności. Misji archeologicznej brakuje także funduszy na prowadzenie wykopalisk.
Tytus Mikołajczak
Na podstawie: ArmeniaNow
