W skupieniu obaj skubią swój zarost. Jeden brodę, drugi wąsa. Zmartwieniem pierwszego jest Moskwa, troską drugiego cały świat. Obaj rzucają cienie, w których bielą się kości.
Iwan Groźny.www.en.wikipedia.org
Iwan Groźny, z oczywistych powodów, o Stalinie rozmyślać nie mógł. Natomiast idea zrobienia filmu o żyjącym czterysta lat wcześniej władcy, Josifowi Wissarionowiczowi Dżugaszwili jak najbardziej przypadła do gustu. Czuł więź z historyczną postacią, która przeprowadzając w kraju wiele reform, równocześnie wykazała się niespotykanym, nawet w dawnej Rosji, okrucieństwem.
Iwan tron objął jako 17-latek. Był rok 1555. To za jego panowania Księstwo Moskiewskie zajęło Kazań, Astrachań i zachodnią Syberię. To on nawiązał kontakty handlowe z Anglią i zawarł rozejm ze Stefanem Batorym, kończąc tym samym wojnę o Inflanty. Zreformował armię na wzór zachodni i utworzył zbiór praw nazywany Carskim Subiednikiem. Był miłośnikiem architektury i malarstwa. Często sięgał po pióro, jako autor utworów liturgicznych i kronik. Wreszcie wprowadził w Moscovii druk.
Oprycznina
Na jasnym licu reformatora, dyplomaty i zdobywcy pojawiają się zbrodnicze rysy. W 1563 roku, podczas wojny z Wielkim Księstwem Litewskim zdobył Połock, topiąc jednocześnie wszystkich miejscowych Żydów. Ale prawdziwą rewolucję wywołał wewnątrz państwa. To właśnie ten ruch tak zaimponował Stalinowi. W 1565 roku powołał do życia opryczninę, pozornie służbę pałacową i straż przyboczną władcy, w rzeczywistości, pierwszą, tajną policję, mającą na celu likwidację spiskujących przeciw niemu bojarów. Zadania tej formacji były o wiele szersze, niż pacyfikacja nielojalnej szlachty. Oprycznicy mieli siać terror i zastraszać całą ludność poddaną Moskwie. Wywiązywali się ze swojej misji sumiennie, zastraszali maluczkich jeżdżąc na wielkich czarnych koniach, które do siodła miały przywiązane głowy psów i miotły, symbolizujące „wygryzanie i wymiatanie szlachciców z posiadanej ziemi”. Żeby groza była jeszcze bardziej realna nosili się na czarno. Z ich ręki zginęło około 100 tysięcy ludzi. Likwidacja szlachty? Polityka terroru? Tajna policja? Czyżby Stalin widział w Iwanie i oprycznikach siebie oraz podległy mu aparat terroru z NKWD?
Groźny film
Aleksander Newski.www.wikipedia.pl
Siergiej Eisenstein twierdził, że nad filmem o Iwanie pracował cale życie. Jego ostatnie dzieło było więc ukoronowaniem kariery wielkiego artysty i reformatora kina. Twórca „Pancernika Potiomkina” i „Października” już dawno udowodnił, że jest artystą wiernym ideom rewolucji, a jednocześnie twórcą o uznanej na świecie pozycji. Dodatkowym plusem był sukces zrealizowanego w 1938 roku „Aleksandra Newskiego”. Któż inny mógłby wyreżyserować tak monumentalne dzieło? Natomiast o tym jak Generalissimusowi zależało na produkcji tego filmu może świadczyć choćby jedyna kolorowa scena, przedstawiająca ucztę opryczników.
Związeku Sowieckiego w stanie wojny nie było stać na tak kosztowny materiał jak kolorowa taśma, wykorzystano więc łup wojenny zdobyty na Niemcach i przekazany na największą w tym czasie produkcję filmową. Powstało dzieło o niemal teatralnej dynamice, całkowicie pokrywające się ze znaną z przekazów historycznych cechą Iwana Groźnego – ponoć car lubił teatralizować otoczenie i przekształcać życie w spektakl.
Film zrealizowano w 1943 roku w Ałma Acie, gdzie w czasie wojny przeniesiono MosFilm. Pierwsza część kostiumowego dzieła miała swoją premierę 16 stycznia 1945 roku. Jej dosyć idealistyczną wymowę odczytano jako apologię samodzierżawia i uhonorowano Nagrodą Stalinowską pierwszego stopnia. „Spisek bojarów”, o wiele mroczniejsza druga część „Iwana Groźnego”, spotkał się już z miażdżącą krytyką. Te same gremia, które wcześniej doceniły dzieło, teraz odrzucały jego kontynuację. Dostrzegły w nim „niebezpieczne i politycznie szkodliwe aluzje do rządów i charakteru samego Generalissimusa”. Eisenstein przypłacił te pomówienia utratą zdrowia. Reakcją reżysera na tak niebezpieczne oskarżenia, był wysłany w listopadzie 1946 roku list do Józefa Stalina. Prosi on w nim o umożliwienie dalszej pracy nad filmem i poprawienia scen o negatywnym wydźwięku.
Siergiej Eisenstein.www.wikipedia.pl
25 lutego 1947 roku Siergiej Eisenstein i Nikołaj Czerkasow (odtwórca roli Iwana Groźnego) zostają wezwani na Kreml. Józef Stalin, Wiaczesław Mołotow i Andriej Żdanow (od 1946 roku nadzorował politykę represji i wzmożonego nadzoru ideologicznego w życiu kulturalnym kraju, zwanej od jego nazwiska żdanowszczyzną) zgłaszają szereg uwag do dzieła, między innymi tą, że oprycznicy wyglądają jak kanibale (treść tej rozmowy mogliśmy poznać dopiero w lipcu 1988 roku, kiedy to upubliczniły ją „Mosskowskije Nowosti”). Artyści nie dostają zgody na wprowadzenie zmian. Będący podczas spotkania tuż po zawale Eisenstein umiera rok później, 11 lutego 1948 roku.
Pojedynek wizjonera i tyrana
Iwan Groźny.www.en.wikipedia.org
Do premiery „Spisku Bojarów” dochodzi dopiero w 1958 roku, w sześćdziesiątą rocznicę urodzin jednego z największych wizjonerów kina. Artystycznie pojedynek ten wygrał Eisenstein. Świat w końcu ujrzał jego, a nie zmienioną na żądanie Stalina, wersję filmu. Zresztą reżyser musiał zdawać sobie sprawę z tego, że naruszenie niemal matematycznej konstrukcji dzieła w widoczny sposób zachwiałoby jego fabułę.
A Stalin? Miał nosa. Mimo całkowitego braku wyczucia materii filmowej widział w „Spisku Bojarów” zagrożenie. Słynna gra cieni, które w „Iwanie Groźnym” zdają się toczyć własne, niezależne od gry aktorskiej, życie, wprowadzała do filmu prawie, że równoległą narrację, zmieniającą znaczenie nawet najbardziej gloryfikujących Iwana scen. Stalin pierwszą część filmu odczytał dosyć dosłownie, ale za przeciwnika miał filmowego człowieka orkiestrę. Reżysera, scenografa, montażystę, operatora i teoretyka filmu, Siergieja Eisensteina. Człowieka, który poza, podstawową, czytelną dla każdego, warstwą filmu potrafił umieścić w nim jeszcze inne, umożliwiające odczytanie go jako studium zdrady, podstępu i zbrodniczych mechanizmów typowych dla władzy tyrana.
Siergiej Eisenstein.www.en.wikipedia.org
Siergiej Michajlowicz Eisenstein
Urodzony 23 stycznia 1898 w Rydze, zmarł 11 lutego 1948 w Moskwie. Jego matka była Rosjanką, ojciec, architekt Michaił Eisenstein, czołowy przedstawiciel rosyjskiej secesji, Żydem związanym w niemiecką tradycją rodzinnego miasta Rygi. Siergiej Eisenstein to radziecki reżyser, scenarzysta, montażysta, operator filmowy, scenograf filmowy i teatralny oraz teoretyk filmu. Jeden z głównych twórców filmowego socrealizmu, którego pomysły i metody pracy odbiły się na twórczości wielu pokoleń filmowców. Za najważniejszy środek ekspresji filmowej uważał montaż.
Piotr Jezierski
Korzystałem z: Alina Madej, „Film roku 1945: Iwan Groźny”, wyd. specjalne miesięcznika „Kino”, HISTORIA KINA – WYBRANE LATA, Warszawa 1998.
