Размаўляем з Аляксеем пра яго асабістыя перажытыя страхі, у чым праявілася моц беларусаў і ці стаміліся ў свеце ад тэмы беларускіх пратэстаў.
– Наконт стомленасці. Я лічу, што яна ёсць. Але мы не маем права казаць пра стомленасць. Што прынясе мне, калі я буду казаць пра стомленасць? Мы заплацілі такі кошт, я заплаціў — я не магу вярнуцца ў краіну. У мяне засталося толькі права крычаць гэтым фільмам, як мага больш гучна. Мастак мусіць біць у званы, калі нешта не так у грамадстве. Калі ён будзе гаварыць пра стомленасць, значыць трэба мяняць прафесію.
– У творчым плане Беларусь, якая цяпер на зломе такіх драматычных падзей, пажыўны грунт для тых, хто стварае. Але як вы расцэньваеце Беларусь як краіну для жыцця, там можна ствараць?
– Канешне, не. Вы ж цудоўна разумееце, што прасторы там няма. І творцы вымушаныя або з’язджаць, каб заставацца ў прафесіі, ці мяняць прафесію, калі застаюцца. Гэта рытарычнае пытанне, таму мы жывём у такім эміграцыйным ядры. Але нам няма з чаго выбіраць. Мы з’язджаем у замежжа, прымаем правілы гульні. Але і для творцы гэта няпростая тэма. Я цяпер працую над сцэнаром наступнага фільма. І мне складана ўзяць аловак і пачаць пісаць далей, бо, пражыўшы тое, што мы бачылі ў жніўні мінулага года, складана штосьці напісаць, дзякуючы фантазіі.
Гэта будзе фільм пра падзеі 2020 года. Відаць, ён будзе прапрацоўваць балючую для мяне тэму тых працэсаў, якія не былі скончаныя ў Беларусі ў 1990-ыя гады, бо былі абрэзаныя тымі, хто прыйшоў да ўлады. І цяпер маладое пакаленне вымушанае гэтыя працэсы дарабляць. Гэта будзе фільм пра бацьку і сына, пра канфлікт паміж генерацыямі. Будуць закранацца часы Усходняй Германіі. Гэта аўтабіяграфічныя моманты, бо мае бацькі жылі ва Усходняй Германіі, і я там ледзьве не нарадзіўся. Пра рамантызм пакалення маіх бацькоў, якія атрымалі свабоду, але не ведалі, што з ёй рабіць.
– Як для вас змянілася Беларусь за гэты год?
Я з’ехаў з Беларусі 2 верасня 2020 года, То бок я не быў у Беларусі ўжо год і адзін тыдзень. Я не ўнутры краіны, і не магу сказаць, як яна змянілася. Але я бачу, што людзі былі здольныя сказаць сваё рашучае «не». Раней я такога не бачыў. Працэсы, якія мы назіралі ў мінулым годзе, — гэта нешта новае. Пратэст існуе з 1996 года, усе гэта ведаюць. Але новы маштаб, было шмат эйфарыі, я бачыў рамантызм, які хутка разламалі. Раней у пратэстах была стомленасць і няўпэўненасць. Цяпер у вачах маладых людзей я бачыў надзею. Рэальна надзею.
– Украінцы часта прад’яўляюць беларусам, што яны ў гэтай сітуацыі праявілі сябе недастаткова смела, настойліва, адважна. Як, на ваш погляд, беларусы як нацыя сябе праявілі?
— На паказах у Германіі ўкраінцы часта прыходзяць і мы маем такую дыскусію. Але я не згодны з імі. Па-першае, я не ведаю, ці можна беларусаў назваць сфармаванай нацыяй, мы яшчэ ў працэсе, у пошуку. Калісьці ў даваў ва Украіне інтэрв’ю і мне задалі пытанне: гэта праўда, што ўкраінскай нацыі сем год, а беларускай – толькі адзін? І я не змог адказаць. У тых умовах і з той сістэмай, якая ёсць, беларусы паступілі вельмі смела. І я не думаю, што ўкраінцы былі б здольныя застацца пры такім розуме — ніхто не ўзяўся за зброю. Ва ўмовах, калі цябе забіваюць, а ты трымаеш і з голымі рукамі ідзеш на БТРы, якія стаяць за Палацам незалежнасці, гэта трэба мець смеласць. Гэта больш смела, чым ісці гвалтам на гвалт. Гэта мая пазіцыя. Калі нехта пачынае павучаць, я пытаюся, а ты гатовы пайсці загінуць?
— Што было самым складаным з таго, што вы бачылі, калі збіралі матэрыял для фільма?
— Шмат усяго. Я, канешне, усім кажу, што гэта была сцэна каля Акрэсціна ўначы. Была цішыня. Як паказаць у мастацтве цішыню, візуальна, без гуку? Гэта была цішыня, якой я ніколі раней не пражываў. Шмат людзей, сваякоў, родных і абсалютная разгубленасць. Гэта быў адзіны момант, калі мы з аператарам выключылі камеру. Мы з Таняй (Таццяна Гаўрыльчык, аператар фільма. – Рэд) паглядзелі адзін на аднаго і вырашылі, што трэба перадыхнуць. Нават у экстрэмальных сітуацыях мы імкнуліся здымаць. Канешне, на Пушкінскай ці на Стэле было страшна, але гэта іншы страх.
— Можаце расказаць пра перажытае, пра ўласны страх ад убачанага?
— Гэта інстынкт, што могуць забіць. Мы здымалі з дзвюх камер і гэта была памылка. Бо гэта вельмі рызыкоўна — адзін павінен назіраць за сітуацыяй. На Стэле быў момант, калі блізка насупраць нас была шарэнга амапаўцаў і я выключыў камеру. Таня, да слова, працягвала здымаць. А ў ва мне, атрымліваецца, спрацаваў інстынкт. Гэта быў мой страх, я спыніў камеру.
Яшчэ быў момант, калі страшна было за іншую жанчыну. На Пушкінскай распылілі газ, , можа, за паўгадзіны да таго, як забілі Аляксандра (Аляксандра Тарайкоўскага. — Рэд.), было так шмат газу, што мы не маглі здымаць і з’ехалі. А гэтая жанчына бяжыць да нас. Я зняў свой супрацьгаз і аддаў ёй.
Я тады зразумеў, што пачынаецца нейкая грамадзянская вайна: ты нічога не ведаеш, вакол стрэлы, газ. Гэта быў фізічны шок, што такое перажываеш у сваёй краіне.
Я раней на фестывалях глядзеў фільмы пра Сірыю, Афганістан. І не мог уявіць падобнае пра сваю краіну, што людзі будуць з яе ўцякаць праз балоты, уцякаць ва Украіну, дзе ідзе вайна. Гэтае асэнсаванне проста разрывае. Складана было яшчэ падчас мантажу, шмат складана матэрыялу, як выбраць правільную дыстанцыю.
– І пра добрае. Што вас натхняла ў тыя дні?
Найбольш натхніла 16 жніўня. Думаю, вы там былі і ведаеце пра што я кажу. Мы здымалі на пераходзе каля Кастрычніцкай. Выходзім і не бачна канца і краю гэтай калоне. Было цікава здымаць герояў. Яны незвычайныя. Дзяніс кажа: «Каб не плакаць, я смяюся».
Фільм мусіў быць як дыханне. Ты не можаш паказваць абсалютную жэсць, бо глядач выходзіць. Трэба паказаць так, каб напрыканцы была надзея. Як мастак я не маю права згубіць надзею, мы кожны дзень, што б ні здарылася, жывем надзеяй.
Вольга Хвоін