Вядомы польскі мастацтвазнавец Марыя Каламайская-Саід падрыхтавала, а варшаўскі Інстытут Polonika выдаў двухтомны альбом Rosyjskie plany klasztorów skasowanych w roku 1832 («Расійскія планы кляштараў скасаваных у 1832 г.»). Гэта выданне складаецца з абмерных чарцяжоў і планаў рымска-каталіцкіх кляштараў, якія былі ўзведзены на ўсходніх землях Рэчы Паспалітай, у т.л. у Беларусі, і скасаваны пасля задушэння расійскімі ўладамі паўстання 1830–1831 г., г. зв. Лістападаўскага.
У паўстанні прымала ўдзел і рымска-каталіцкае духавенства, таму рэпрэсіі закранулі і кляштары. Аднак іх будынкі далей выкарыстоўвала праваслаўная царква або царская армія.
У сувязі са скасаваннем кляштараў расійскія ўлады іх інвентарызавалі — усяго каля 200. Марыя Каламайская-Саід выявіла матэрыялы гэтай інвентарызацыі, а таксама праекты прыстасавання і рэканструкцыі будынкаў — пераважна ў пецярбургскіх і маскоўскіх архівах, а таксама ў архівах Вільні, Мінска і Гродна.
Марыя Каламайская-Саід: — Асноўная маса гэтых аб’ектаў знаходзіцца на тэрыторыі сучасных Беларусі і Украіны. І тая, і другая краіна для польскай навукі і турыстаў цяпер недаступныя. А людзі, якія там жывуць, у т.л. гісторыкі і даследчыкі спадчыны гэтых краін, адрэзаны ад кантактаў з польскімі навуковымі цэнтрамі.
Цяпер нават няма як выслаць туды гэтыя кнігі, не гаворачы пра Расію. У Расію таксама трэба было б перадаць гэтыя кнігі, бо ёсць такая традыцыя, калі аўтар перадае свае кнігі ў тыя ўстановы, чыімі матэрыяламі карыстаўся. Гэта проста абавязак. І цяпер няма як выканаць гэты доўг — перадаць у архівы Масквы, Санкт-Пецярбурга, Мінска гэтыя кнігі з падзякай за магчымасць карыстання гэтымі зборамі. Толькі ў Літву можна будзе свабодна перадаць гэтыя кнігі. Шкада, што немагчыма падзякаваць тым, каму трэба падзякаваць.
Трэба адзначыць, што я своечасова ўзялася за вывучэнне гэтага матэрыялу, бо апошнія падзеі (у Беларусі і Расіі. — Рэд.) паказваюць, што калі б я яшчэ пачакала, то не змагла б усё гэта зрабіць. Таму можна сказаць, што гэтыя матэрыялы трапілі да мяне ў апошні момант — перад тым, як захлопнуліся дзверы ў (тыя краіны. — Рэд.), — і невядома, як надоўга.
Выяўленыя Марыяй Каламайскай-Саід матэрыялы без перабольшвання ўнікальныя. Бо даюць уяўленне ў большасці пра помнікі дойлідства Беларусі, Літвы, Украіны, Латвіі, Расіі і Польшчы, з якіх толькі 10% захаваліся да нашага часу ў першапачатковым выглядзе. А многія ўвогуле не існуюць.
Марыя Каламайская-Саід: — Я паставіла перад сабой задачу ў канцы кнігі змясціць спіс аб’ектаў, якія разглядаюцца ў гэтай працы: што з іх яшчэ стаіць на сваім месцы, у тым або іншым выглядзе. Бо ёсць такія аб’екты, з якіх кляштар даўно не існуе, але захаваўся касцёл, перабудаваны ў царкву, прычым часам так грунтоўна, што немагчыма пазнаць у гэтым будынку каталіцкі храм. Прычым гэта цяжка бывае не толькі аматару, але і спецыялісту.
Розныя будынкі захаваліся ў рознай ступені аўтэнтычнасці. І, беручы гэта пад увагу, я змясціла ў кнізе параўнанне стану захаванасці розных аб’ектаў. Гэта было неабходна зрабіць, каб мець статыстычныя даныя, колькі будынкаў цалкам знікла, колькі змяніла выгляд, а колькі захавалася цалкам. І апошніх вельмі мала.
Часцей за ўсё ад комплексу будынкаў захаваўся касцёл, які пасля скасавання кляштара заставаўся ў руках католікаў як парафіяльны храм. Такім чынам, касцёл працягваў функцыянаваць, меў гаспадара, тых, хто ім карыстаўся. Горш стала тады, калі прыйшлі савецкія часы...
Вяртаючыся да падзей 1832 г., Марыя Каламайская-Саід расказвае, як былыя кляштары выкарыстоўвалі расійскія ўлады.
Марыя Каламайская-Саід: — Гэтыя будынкі выкарыстоўвалі як вайсковыя, так і цывільныя ўлады. Калі кляштар не падыходзіў для патрэб войск, то яго перадавалі цывільным уладам. У асноўным войска выкарыстоўвала кляштары як казармы або шпіталі, часам их прыстасоўвалі пад школы. Цывільныя ўлады прыстасоўвалі кляштары пад установы, паліцыю, турмы. Кляштары цудоўна адпавядалі патрэбам турмаў: з доўгім калідорам і па баках асобныя пакоі — келлі, якія сталі камерамі.
Былі і такія сітуацыі, калі касцёл быў мураваны і досыць вялікі, прыгожы, а кляштар побач — невялікі драўляны, і праз некалькі гадоў, пакуль ніхто не рамантаваў дах, развальваўся. Так гэтыя будынкі знікалі.
Некаторыя будынкі, здавалася, зніклі. Аднак выяўленыя Марыяй Каламайскай-Саід чарцяжы і малюнкі дазволілі даказаць, што тое, што лічылася страчаным, дагэтуль існуе, але ў моцна перабудаваным выглядзе.
Касцёл бернардзінцаў у Мсціславе да і пасля перабудовы ў царкву св. Аляксандра Неўскага. З кнігі Марыі Каламайскай-Саід Rosyjskie plany klasztorów skasowanych w roku 1832.
Марыя Каламайская-Саід: — Прыклад такога аб’екта, які змяніў свой выгляд да непазнавальнасці, — былы касцёл бернардзінцаў у Мсціславе, які стаяў на галоўнай плошчы горада, насупраць езуіцкага касцёла. Бернадзінскі касцёл перадалі праваслаўнай царкве, і яго перабудоўвалі два разы, што рабіла яго ўсё больш падобным да “маскоўскай” царквы. (Цяпер гэта храм св. Аляксандра Неўскага. — Рэд.) І такіх прыкладаў можна прывесці больш. Многія будынкі былі зменены да непазнавальнасці і звонку, і знутры. І той, хто не ведае гісторыю гэтых будынкаў, можа не паверыць, што перад ім аб’ект, які раней меў іншы выгляд і функцыі. Але мне ўдалося даказаць гэтыя факты на падставе іканаграфічных крыніц.
Віктар Корбут
Слухайце аўдыё